300
tomobil idxal edərək qida ixrac edərkən bunun amerikan avtomobil sektorunda
çalışanına, qida sektorunda çalışanına təsiri eyni deyil.
İqtisadi qloballaşmanın artan əhəmiyyətinə baxmayaraq dünya iqtisadiyya-
tının inteqrasiyası çox qeyri-bərabər, ekstensiv deyil, yalnız müəyyən sahələri
əhatə edərək davam etməkdədir.
Ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadi inteqrasiyasının və qarşlıqlı asılılığının əsas ölçü-
sü iqtisadçıların “bir qiymətin qanunu”dur. Belə ki, eyni adlı mallar və xidmətlər
ayrı-ayrı iqtisadiyyatlarda bərabər və ya təxmini eyni qiymətlərdə olur. Ancaq
faktlar onu göstərir ki, hətta ən liberal, qloballaşmış və inkişaf etmiş iqtisadiy-
yatlarda belə qiymətlər bir-birindən fərqlənir. Dünya üzrə əmək bazarlarında
qiymət fərqləri xüsusilə nəzərə çarpandır. Bu onu göstərir ki, dünya iqtisadiyya-
tının qloballaşma səviyyəsi hələ iddia edilən səviyyədə deyil.
10.4
Qloballaşan dünyada iqtisadi və maliyyə böhranların
insanların maddi rifahına təsiri
Qədim dünya və orta əsrlərdə dövlətlərin və onları idarə edənlərin uğurla-
rının və güclərinin əsas göstəriciləri onların yalnız ərazi bütövlüklərinin qorun-
ması deyil, həm də geniş işğalçı müharibələr apararaq qonşularının ərazilərinə
qata bilməsində idi. Müasir dövrdə ümumi anlayış bir qədər dəyişmişdir. Artıq
dövlətin uğurunun əsas göstəricisi onun öz vətəndaşlarının iqtisadi vəziyyətini,
sosial sığortasını və təhlükəsizliyini nə dərəcə də təmin etməsi ilə ölçülür və hər
bir dövlətə əsasən bu prizmadan qiymət verilir. Başqa sözlə ölkə vətəndaşlarının
maddi rifahı ilə bağlı konkret gözləntilər və onların nə dərəcədə təmin edə bilən
“sosial dövlət” meydana çıxmışdır.
Yəni, qloballaşma dövründə ideologiyalar və ya cəmiyyətlərin inkişaf
səviyyələrini qiymətləndirmə konsepsiyası dəyişməkdədir. Hazırda rəqabətə
davamlılıq sadəcə yüksək iqtisadi artıma nail olmaq və onu saxlamaqla
məhdudlaşmır. Rəqabətə davamlılığın əsas göstəricisi əhalinin həyat səviyyəsinin
keyfiyyəti və İnsan İnkişafının səviyyəsidir.
Məsələ bundan ibarətdir ki, müasir iqtisadiyyatlarda yalnız maddi əmtəələr
və xidmətlər deyil, həm də intellektual potensial və innovativ inkişaf da mühüm
rol oynamaqdadır. Rəqabətə davamlı olmaq üçün xalqların müasir və effektiv
təhsil sisteminə və əmək ehtiyatlarının intellektual səviyyəsinin artırılmasına
getdikcə daha çox ehtiyac yaranır. Dövlətlər bir-biri ilə yalnız istehsal etdikləri
məhsullarla və xidmətlərlə deyil, habelə ictimai dəyərləri, vətəndaşlarının yaşa-
yış səviyyəsi və keyfiyyəti, sosial sığorta sistemləri, təhsil və səhiyyələri ilə də
yarışırlar.
Əslində hər bir dövlətin həqiqi sərvəti onun insanlarıdır. Buna görə də hər
bir normal dövlətin inkişafının başlıca vəzifəsi öz vətəndaşlarının uzun, sağlam
301
və yaradıcı həyat yaşaması üçün şəraitin yaradılmasından ibarətdir. Bu sadə, la-
kin çox mühüm həqiqət bir çox hallarda maddi və maliyyə sərvətləri nəzərdən
keçirilərkən unudulur.
Qloballaşma ilə bağlı dünyada gedən çoxsaylı mürəkkəb siyasi, iqtisadi,
və digər texnoloji proseslər iqtisadi qloballaşmanı və onun nəticələrini təhlil
etməyi və çətinləşdirmişdir. XX əsrin sonlarında dünya iqtisadiyyatında baş
verən ən mühüm dəyişiliklərdən biri odur ki, inkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadiy-
yatın əsas çəkisi istehsaldan xidmət sahələrinə keçmişdir. Bu isə ilk növbədə
son onilliklərdə elmi-texniki tərəqqidə baş verən inqilabi dəyişiliklərlə bağlı-
dır. Kompüter, internet və digər informasiya texnologiyaları ilə meydana çıxan
dəyişiliklər artıq “informasiya iqtisadiyyatı” anlayışını meydana atmışdır.
Beynəlxalq maliyyə bazarlarının gündəlik dövriyyəsi 1,5 trilyondan ar-
tıqdır və illik istehsal edilən məhsulların və xidmətlərin təxminən 1/5 hissəsi
beynəlxalq ticarət əməliyyatlarının obyektinə çevrilir. Lakin qloballaşma sadəcə
pul və xammalın beynəlxalq dövriyyəsi deyil o həm də, dünya xalqlarının bir-
birindən asılılığının artmasıdır. Qloballaşma təkcə dünya iqtisadiyyatının deyil
həm də mədəniyyətin, texnologiyaların və idarəçiliyin inteqrasiyasıdır. Xalqlar
dünyanın ayrı-ayrı ucqarlarında müxtəlif hadisələrin təsiri ilə bir-biri ilə bağ-
lanır. Məsələn, 1997-ci ildə Tayland valyutasının devalvasiyası bütün Cənub-
Şərqi Asiyanı dərin iqtisadi böhrana sürükləməklə yanaşı, milyonlarla insanı
qısa müddət ərzində işsiz qoydu. Bu böhran təkcə regionda yaşayan insanların
sosial-iqtisadi vəziyyətlərinə deyil, həm də regiondan uzaq Latın Amerikasında
sosial investisiyaları həcmini aşağı saldı habelə Afrikaya ixrac edilən dərman və
tibbi preparatların qiymətlərini qaldırdı.
Son proseslər onu göstərir ki, qloballaşma bəşəriyyət üçün böyük imkanlar
açsa da, bu imkanların reallaşdırılması effektiv idarəçiliklə mümkündür.
Artan ticarət, yeni texnologiyalar, kütləvi informasiya vasitələrinin, İnterne-
tin əlaqələrinin inkişafı iqtisadi və insan inkişafı üçün yeni imkanlar açır. Bütün
bu imkanlar XXI əsrdə XX əsrin sonlarından artmağa başlayan yoxsulluğun
aradan qaldırılması üçün geniş imkanlar aça bilər. Bəşəriyyət hazırda əvvəlki
dövrlərlə müqayisədə daha çox sərvətə, imkanlara və texnologiyalara malikdir
bu isə eyni zamanda o deməkdir ki, bəşəriyyətin bu sahədə daha çox məsuliyyəti
vardır.
Soyuq Müharibənin başa çatmasından keçən əsrin sonra 90-cı illərində
Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və digər beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində
dövlətlər ətraf mühit, əhali, sosial inkişaf, qadın və uşaq hüquqları haqqında bir
sıra mühüm beynəlxalq sənədlər qəbul edərək bu sahədə özlərinin beynəlxalq
öhdəliklərini artırmışlar.
Müasir qloballaşma prosesləri əsasən bazar iqtisadiyyatının inkişafı ilə
genişlənməkdədir. Bu əsasən milli sərhədlərin ticarət, investisiyalar, informa-