332
yuxarı qiymətləndirilir. Müqayisə üçün buxar-qaz İES-lərin tikintisi üçün analoji
xərclər bundan təxminən iki dəfə azdır. Bu qədər əhəmiyyətli qiymət fərqi daha
mürəkkəb və çətin hidrotexniki obyektlərin tikintisi ilə bağlıdır.
Böyük neft və qaz ehtiyatları olmasına baxmayaraq, son illər ölkə
rəhbərliyi kiçik (1-8 MW) və orta (20-50 MW) güclü SES-lərin tikintisi pro-
sesini intensivləşdirmək, eyni zamanda mövcud SES-ləri modernləşdirmək
niyyətindədir.
«AzərEnerji», Sənaye və Energetika Nazirliyi və AREA Dövlət Şirkətinin
planlarına əsasən, yaxın onillikdə Azərbaycanda çaylar, suvarma kanalları və
su anbarları boyunca 61 kiçik SES tikintisi planlaşdırılır. Bu stansiyalarda illik
elektrik enerjisi istehsalının 3,2 milyard kW/s olması gözlənilir. Bu layihələrin
reallaşdırılması üçün AREA Dövlət Şirkəti və BMT İnkişaf Proqramı kiçik
SES-lərə texniki yardım layihəsi həyata keçirir. İlk pilot layihəsi üçün Şəkinin
Dəyirmanarxı çayı seçilib.
11.5.2
Günəş enerjisi
Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin verdiyi məlumata əsasən,
Azərbaycanın böyük günəş enerjisi potensialı var. Potensial baxımından
Azərbaycanda 260-280 günəşli gün olur, günəşli saatların miqdarı isə ildə 2400-
3200 saatfır və 1 kvadrat metr əraziyə düşən günəş enerjisinin miqdarı 1500-
2100 kW/s təşkil edir. Bu enerjidən tam istifadə indi istehsal olunan enerjinin
20%-ə qənaət etməyə imkan verərdi. Abşeron yarımadası, Xəzərin sahilyanı
əraziləri və Naxçıvan Muxtar Respublikasında xüsusilə əlverişlidir.
11.5.3
Külək enerjisi
Azərbaycanda artıq külək enerjisindən istifadə təcrübəsi var və bu sahəyə
maraq artmaqdadır. Ətraf mühit, iqtisadi infrastruktur və coğrafi yerləşmə nəzərə
alınmaqla, Azərbaycanda külək enerjisi üzrə potensial 800 MW qiymətləndirilir.
İlkin hesablamalara əsasən, bu enerji resursu təqribən 2,4 mlrd. kW/s elektrik
enerjisi deməkdir. Bu da öz növbəsində hər il təqridən 0,8 mln. ton şərti yana-
cağa qənaət etmək deməkdir. Külək enerjisinin inkişaf etdirilməsi üçün ən yaxşı
yer Abşeron yarımadası hesab olunur. Abşeronda küləyin orta illik sürəti 5-8
m/san təşkil edir. Yarımadada küləkli günlərin sayı isə ildə 245-280 gün təşkil
edir. Azərbaycanın qərbində-Gəncə və Daşkəsəndə və Naxçıvan MR-in Culfa
və Şərur rayonlarında küləyin orta illik sürəti 3-5 m/san təşkil edir ki, bu da,
qeyd olunan rayonlarda orta güclü külək elektrik stansiyalarının quraşdırılması-
na imkan verir. Qeyd etmək lazımdır ki, külək turbinləri üçün 5-6 m/san külək
ən əlverişli sayılır.
333
Buna görə ölkənin külək enerjisi potensialının dəqiqləşdirilməsi vacibdir.
Belə bir xəritə mövcuddur. İndi AREA tərəfindən quraşdırılmış ölçmə stansiya-
ları daha dəqiq məlumat əldə etməyə imkan verəcəklər.
Şəkil 5: Dövlət Şirkəti AREA rəhbərliyi Alternativ Enerji üzrə
Qobustan poliqonunu xarici təşkilat, idarəetmə orqanları və elmi dairələrin
nümayəndələrinə nümayiş etdirərkən
11.5.4
Biokütlə enerjisi
Аzərbaycanda bio-kütlədən enerji mənbəyi kimi istifadəsi üçün böyük po-
tensial imkanları var. Təxmini hesablamalara əsasən, heyvanların gübrələrindən
alınmış metan ildə 40-45 mln. kub metr səviyyəsində ehtimal olunur. Heyvanla-
rın 60%-ə qədəri kənd fermerlərinin nəzarətindədir və bioqaz qurğuları işləndiyi
halda, bu fermerlər il ərzində 25-27 mln. kub metr qaz əldə edə bilərlər. Aşağı-
dakı xəritə kənd təsərrüfatında əmələ gələn biokütlədən bio-qazın alınması po-
tensialını göstərir (AREA-ya əsasən).
334
Xəritə: Azərbaycan kənd təsərrüfatının rayonlar üzrə bio-enerji potensialı
Bununla yanaşı, məişət tullantılarının da böyük istifadə potensialı mövcud-
dur. Hal-hazırda Azərbaycanda ümumi sahəsi 900 ha-dan artıq olan 200-dən artıq
məişət tullantıları poliqonu mövcuddur. Orta hesabla adam başına Azərbaycanda
təxminən 0.5-0.6 kg məişət tullantısı əmələ gəlir, bu da ildə ölkə üzrə təxminən
2 mln ton tullantı deməkdir. Məişət tullantılarından il ərzində Bakı şəhərində 15
mln kub metr, Gəncə və Sumqayıtda 2-3 mln kub metr metan qazı almaq imkanı
var.
11.5.5
Geotermal enerji
Azərbaycanda həyata keçirilmiş araşdırma və qiymətləndirmə geotermal
enerjinin inkişafının yüksək potensiala malik olduğunu göstərir.
Termal suların temperaturu 350C dərəcədən 1000C dərəcəyə qədər ça-
tır. AREA-nin məlumatlarına əsasən, ölkəmizin geotermik göstəriciləri nəzərə
alınaraq, bu enerjini Böyük Qafqaz, Abşeron yarımadası, Qubanın Xəzəryanı
ərazisi, Kür-Araz ovalığı, Kiçik Qafqaz, Talış-Lənkəran, Cəlilabad, Şamaxı-Qo-
bustan zonaları, Acınohur-Kür-İori çaylararası bölgəsi və Naxçıvan Muxtar Res-
publikasında almaq olar. Bu zaman onların ümumi ehtiyatı gün ərzində 400 min
kub metr təşkil edə bilər.
335
11.5.6
Qabarma və dalğa enerjisi
Hələlik tədqiqatlar aparılmasa da, heç şübhəsiz, Kanada və Norveçdə oldu-
ğu kimi, Xəzərdən qabarma və dalğa hesabına da alternativ enerji mənbəyi kimi
istifadə etmək olar. Bunun üçün dəqiq ölçmə və tədqiqatlar aparılmalıdır.
11.5.7
Azərbaycanda alternativ enerjinin texniki, iqtisadi və sosial
reallıqları
Göstərdiyimiz kimi, Azərbaycanın alternativ enerji potensialı yüksəkdir.
Ancaq bu potensialın reallaşması bir çox texniki, iqtisadi və sosial amillərdən
asılıdır. Belə ki, hal-hazırda Azərbaycanda elektrik enerjisi 1 kW görə 6 qəpiyə,
1 kubik metr təbii qaz isə 10 qəpiyə satılır. Öz növbəsində su elektrik enerjisi is-
tehsalçıları şəbəkəyə verdikləri1 kW görə 4.1 qəpik, İES-lərdə istehsal olunmuş
enerjinin şəbəkəyə verilməsinə görə isə 4.5 qəpik alırlar.
Təxmini hesablamalar göstərir ki, Azərbaycanda bioenerjidən alınan elektrik
enerjisinin tarifi təxminən 12-13 qəpik, külək enerjisinin tarifi 25-30 qəpik, günəş
enerjisinin tarifi 50-60 qəpik olduqda, bu sahələr rentabelli ola bilərlər. Yəni, al-
ternativ enerjini rentablelli etmək üçün mövcud tariflər bir neçə dəfə artırılmalı-
dır. Lakin tarifin artırılması bilavasitə insanların alıcılıq qabiliyyətindən asılıdır.
Azərbaycanda yoxsulluğun səviyyəsi 2003-cü ildən 2012-ci ilin yanvarınadək
44.7%-dən 7.6%-ə qədər endirilsə də, hələ də elektrik və qaz enerjisi ödəmələri
bir çox ailələrdə büdcənin mühüm hissəsini təşkil edir. Belə şəraitdə əhaliyə
satılan enerji tariflərini qaldırmaq çətindir. Bərpa olunan enerji mənbələrinin
inkişaf etdirilməsi hökumətin strateji prioritetlərindən biri olsa da, sahənin iq-
tisadi cəhətləri, təşkilati, tənzimləyici və tarif mühiti hələ özəl sektorun yatı-
rımları üçün kifayət qədər stimul yaratmır. Ancaq tarifləri də ölçüb-biçmədən
artırmaq olmaz. Alternativ enerjinin inkişafı üçün bu sahənin digər sahələrlə,
ölkənin ümumi inkişaf modeli ilə, ölkə prioritetləri ilə əlaqə və münasibətləri
öyrənilməli, təhlil edilməli və yalnız bundan sonra addımlar atılmalıdır. Ölkənin
bütün maraqları qarşılıqlı şəkildə tənzimlənməlidirlər. Həm də nəzərə almaq
lazımdır ki, qlobal miqyasda istilik qazlarının ümumi həcmində Azərbaycanın
payı çox kiçikdir, 0.5%-dən də aşağıdır. Buna görə tələsqənlik etmədən ölçülüb-
biçilmiş siyasət yürütmək gərək.
11.5.8
“Alternativ”, “Bərpa olunan”, yoxsa “Dayanıqlı”?
Bu hissədə bizim ən çox istifadə etdiyimiz ifadə “alternativ enerji” oldu, çün-
ki son illər su, külək, günəş və bio-enerjidən alınan enerji ümumiləşdirilərək daha
çox məhz belə, ya da “bərpa olunan” enerji adlandırılır. Yuxarıda göstərdiyimiz
Dostları ilə paylaş: |