339
şaldılması (mitiqasiya) yollarından bir neçəsinə toxunulumuşdur (yaşıl iqtisa-
diyyat, alternativ və bərpa olunan enerji növlərindən istifadə və s.). İndi isə bizə
(uyğunlaşma) adaptasiya mexanizmlərindən söhbət açacağıq.
Əsrlər boyu insanlar müxtəlif adət, həyat tərzi və mədəniyyət formalaşdıra-
raq onları əhatə edən ətraf mühitə uyğunlaşmağa çalışırlar (Aralıq dənizi sahili
ölkələrində günorta isti hava şəraitində yuxu fasiləsi (siesta) və ya musson yağış-
larından qorunmaq üçün Vyetnamda evlərin yerdən hündür taxtlar üzərində inşa
edilməsi və s.). Lakin iqlim dəyişmələri mövcud bəşəriyyəti əvvəlki sivilizasi-
yaların belə rastlaşmadığı proseslərlə üz-üzə qoya bilər.
Uyğunlaşma tədbirlər planlı şəkildə və ya lokal təzyiqin nəticəsində spon-
tan formada həyata keçirilə bilər. Uyğunlaşma tədbirləri iri həcmli infrastruk-
tur layihələrindən tutmuş (dəniz suyunun səviyyəsinin qalxmasından qorunmaq
üçün bəndlərin tikilməsi, anomal istilərə tab gətirməsi üçün magistrallarda as-
falt örtüyü keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması və s.) individual səviyyədə aparılan
tədbirləri əhatə edə bilər (ev təsərrüfatında sudan istifadəyə qənaət, fermerlər
tərəfindən becərilən ənənəvi bitki növlərinin digərləri ilə əvəz olunması və s.)
Dünyanın bütün ölkələri iqlim dəyişmələrinə uyğunlaşmalı olacaqdır. İnki-
şaf etmiş ölkələrin hökumətləri öz vətəndaşlarını qorumaq üçün büdcədən bö-
yük maliyyə vəsaitləri ayırır və geniş çaplı strategiyalar həyata keçirirlər. İnkişaf
etməkdə olan ölkələrdə isə uyğunlaşma (adaptasiya) başqa formada həyata keçi-
rilir. Gündəlik həyatlarında quraqlıq, daşqın, tropik qasırğa təhlükələri ilə üz-üzə
qalan dünyanın yoxsul ölkələrinin əhalisi isə iqlim dəyişmələrinə öz məhdud
resursları hesabına uyğunlaşmağa çalışırlar. Yuxarıda qeyd olunduğu iqlim
dəyişmələrin uyğunlaşma üzrə potensialdakı fərqlər sərvət, təhlükəsizlik və in-
san inkişafındakı bərabərsizliyin aparıcı qüvvələrindən birinə çevrilməkdədir.
11.6.2
İnkişaf etmiş ölkələrdə iqlim dəyişmələrinə uyğunlaşma
İqlim dəyişmələrinə uyğunlaşma inkişaf etmiş ölkələrdə sürətlə inkişaf
edən sənaye sahəsinə çevrilmişdir. Mərkəzi hökumətlər, regional planlaşdırma
idarələri, bələdiyyələr və sığorta şirkətləri bir məqsədə qulluq edən uyğunlaş-
ma (adaptasiya) strategiyaları hazırlamaqla məşğuldurlar. Bu məqsəd isə insan
həyatı, daşınmaz əmlak və iqtisadi infrastrukturu iqlim dəyişmələri risklərindən
mühafizə etməkdir.
İqlim dəyişmələrinə uyğunlaşma gündəliyini formalaşdıran əsas faktor-
lardan biri ictimai rəydir. Bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə əhali arasında hava ilə
əlaqədar yaranan təbii fəlakətlərin iqlim dəyişmələri ilə əlaqədar olmasına dair
fikir formalaşmışdır. İnkişaf etmiş ölkələrin vergi ödəyiciləri hökumətdən iqlim
dəyişmələrinə uyğunlaşmaya geniş maliyyə vəsaitlərinin artırılmasını tələb edir.
Belə ölkələrin hökumətləri iqlim dəyişmələrinin təsirindən mühafizə olunmaq
üçün müxtəlif proqramlar icra edirlər. Aşağıda bunlara iki nümunə verilir:
340
• Niderland Krallığı. Əhalisinin yüksək sıxlığı ilə seçilə bu ölkənin
ərazisinin 1/3-i dəniz səviyyəsindən aşağıda yerləşir. Bu da ölkəni iqlim
dəyişmələri riskin həssas bölgə hesab etməyə imkan verir. Bu riskdən mühafizə
olunmaq üçün ölkə ərazində geniş kanal, bənd və nasos şəbəkəsi fəaliyyət
göstərir. Salınmış bəzi su bəndlərin əsas rolu hər 10 min illikdə bir dəfə baş
verə biləcək təbii fəlakətlərin qarşısının alınmasıdır. Lakin təhlükə yalnız dəniz
səviyyəsinin qalxmasından deyil həm də gur sulu çayların gətirəcəyi daşqın-
lardan da gözlənilir. Bütün bu amillər şiddətli qasırğa və ölkə ərazisinə düşən
yağıntının miqdarının 25% artım ehtimalı Niderlandda iqlim dəyişmələrinə uy-
ğunlaşmanı planlaşdırılmasını milli təhlükəsizlik məsələsinə çevirmişdir.
Şəkil 6. Reyn çayında suyun səviyyəsinin qalxması, Niderland Krallığı
Hökumət qurumları mövcud infrastrukturun çaylarda və dənizdə suyun
səviyyəsinin qalxmasının qarşısının alınmasına kifayət etməyəcəyini düşünərək,
2000-ci ildə yeni adaptasiya strategiyası tərtib etmişlər. Strategiyada əsas
diqqət yaşayış məntəqələrinin salınmasının planlaşdırılması və su hövzələrinin
idarə olunmasının təkmilləşdirilməsinə yönəlmişdir. Strategiyada daşqınlardan
341
müdafiə təbirlərinə 3 milyard ABŞ dolları miqdarında vəsait nəzərdə tutulur.
• Yaponiya. İqlim dəyişmələrinin fəsadlarına ən çox məruz qalan inkişaf
etmiş ölkə dedikdə dərhal Yaponiya yada düşür. İqlim dəyişmələrinə uyğun-
laşmanın vacibliyi məsələsi Yaponiyada 2004-cü ildən etibarən ictimaiyyətin
diqqət mərkəzinə gəlmişdir. Çünki həmin il ölkəni 10 tropik qasırğa vur-
muşdu və büdcəyə dəyən ziyan təxminən 14 milyard ABŞ dolları həcmində
qiymətləndirilirdi. Dəniz səviyyəsinin qalxması və artan hərarət göstəriciləri iq-
lim dəyişmələrinin fəsadlarını daha da şiddətləndirir. Yüksək texnologiyalardan
istifadə olunaraq hazırlanmış seldən mühafizə infrastrukturu olmasına baxma-
yaraq, bu ölkənin sahilboyu əraziləri daim subasma risklərinə həssas ərazilərdir.
Yaponiya iqtisadçılarının hesablamalarına əsasən dəniz səviyyəsinin hər 1 metr
qalxması mühafizə tədbirləri üçün büdcədən 93 milyard dollar həcmində vəsaitin
ayrılmasını tələb edir.
Misallardan göründüyü kimi inkişaf etmiş ölkələrdə iqlim dəyişmələrinə
uyğunlaşma sektoruna kifayət qədər böyük investisiyalar qoyulur. İndi çəkilən
xərclərin məqsədi gələcəkdə bu ölkələrdə yarana biləcək təbii fəlakətlərin
zərərində sığortalanmaqdır. Məsələn, Böyük Britaniyada aparılan tədqiqatlara
əsasən daşqında mühafizəyə xərclənmiş hər 1 ABŞ dollarına daşqın zamanı
dəymiş zərəri 5 ABŞ dolları azaltmaq olar. İqtisadi faktorlar və ictimai rəy in-
kişaf etmiş ölkələrin hökumətlərini uyğunlaşma (adaptasiya) planlarına kifayət
qədər ciddi yanaşmağa vadar edir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə vəziyyət
bir qədər fərqlidir.
11.6.3
İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə iqlim dəyişmələrinə
uyğunlaşma
İnkişaf etmiş ölkələrdə iqlim dəyişmələrinə uyğunlaşmaq işləri tam sürətlə
davam etdiyi bir zaman inkişaf etməkdə olan ölkələrdə iqlim dəyişmələrinin ya-
şayış standartları, iqtisadi artım və insan inkişafına mənfi təsirini özünü ən kəskin
və qısa müddət ərzində büruzə verir. Varlı ölkələrdə olduğu kimi yoxsul ölkələrdə
də insanlar iqlim dəyişmələrinin təsirlərinə uyğunlaşmaq məcburiyyətindədirlər.
Lakin burada iki əsas fərq var.
Birincisi tropik və subtropik iqlim qurşağında yerləşən inkişaf etməkdə olan
ölkələrin iqlim dəyişmələrinin ən kəskin mənfi təsirlərinə məruz qalacaqları eh-
timal olunur. İkincisi, iqlim dəyişmələri hədsiz yoxsulluğun və iqtisadi durğun-
luğun hökm sürdüyü ölkələrdə öz təsir qüvvəsini daha çox hiss etdirəcəkdir.
İnkişaf etmiş ölkələrdə iqlim dəyişmələrinə uyğunlaşmaq üçün maliyyə və in-
san resursları çatdığı halda, yoxsul ölkələrdə bu sahə üzrə imkanlar məhduddur.
Həmçinin yuxarıda qeyd olunduğu kimi, belə ölkələrə adaptasiya üçün ayrılan
xarici maliyyə dəstəyinin həcmi çox kiçikdir və son illərdə qlobal maliyyə böh-
ranın təsiri nəticəsində daha da azalmışdır.
342
Bütün bunlara baxmayaraq, inkişaf etməkdə olan ölkələrin əhalisi də iq-
lim dəyişmələrinin təsirlərin uyğunlaşmağa çalışır. Varlı ölkələrdə iqlim
dəyişmələrinin mənfi təsirlərinə uyğunlaşmaq üçün insanlara hökumət və özəl
sektor dəstək verdiyi halda, yoxsul ölkələrin əhalisi öz imkanları hesabına bunu
etməyə çalışırlar. Buna misal olaraq aşağıdakıları göstərmək olar:
• Keniya. Bu ölkənin şimalında quraqlıq dövrlərinin tezliyinin art-
ması nəticəsində qadınlar su əldə etmək üçün daha çox məsafə qət etmək
məcburiyyətində qalırlar (təxminən gündə 10-15 km). Bu qadınlar müxtəlif
təhlükələrlə üz-üzə qoyur və gənc qızların məktəbdən ayırır. Nəticədə ev-
təsərrüfat işlərinə sərf edilən müddət təhsilsiz nəslin yetişdirilməsinə “töhfə”
verir.
• Nepal. Sel və daşqın təhlükəsi olan ərazilərdə məskunlaşmış icmalar
erkən xəbərdarlıq funksiyası yerinə yetirən taxta və ağaclardan istifadə edərək
müşahidə qüllələri qururlar.
• Vyetnam. Bu ölkənin kənd icmaları dəniz səviyyəsinin qalxmasından
mühafizə olunmaq üçün köhnə su bəndlərini təmir edirlər. Mekonq çayının
deltasında yerləşən kolxozlar səhilboyu ərazilərin subasmada mühafizəsi üçün
əhalidən xüsusi vergi toplayır.
Göstərilənlərdən qənaətə gəlmək olar ki, iqlim dəyişmələri həm varlı, həm
də yoxsul ölkələrdə insan inkişafı ləngidir. İqlim dəyişmələri hər iki kateqoriya
ölkələrdə fərdi və dövlət təsərrüfatlarına maddi və fiziki ziyan vurmaqla əhalinin
maddi rifahı və təhlükəsizliyinə ciddi risk yaradır. Bundan əlavə iqlim dəyişmələrinə
adaptasiya xərcləri getdikcə artmaqdadır. Bu da insan inkişafına yönəldilə biləcək
milyardlarla vəsaitin infrastruktur layihələrinə yönəldilməsinə səbəb olunur. Bu
bölmənin sonuncu hissəsində biz Azərbaycanda iqlim dəyişmələri üzrə ssenarilər,
həssaslıqlar və uyğunlaşma tədbirlərindən söz açacağıq.
11.7
Azərbaycan: İqlim Dəyişmələri üzrə Ssenarilər,
Həssaslıqlar və Uyğunlaşma
11.7.1
Azərbaycanda iqlim dəyişmələrinin temperatur artımına təsiri
Hər bir dünya ölkələri kimi Azərbaycan da iqlim dəyişmələrinin təsirində
sığortalanmamışdır. Ölkədə iqlim dəyişmələri və qlobal istiləşmənin təsirlərini
adi insanlar da hiss edirlər. Çoxumuz son illərdə yayın həddən artıq isti və ya
qışın çox soyuq keçdiyində gileylənirik. Bəzilərimiz isə fəsillərdə ayların yer
dəyişməyini iddia edirik. Bir çox iqlimşünas alimin fikrincə bütün bunlar qlobal
səviyyədə iqlim dəyişmələrinin lokal təsirlərinin nəticəsidir.
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensi-
yaya üzv dövlət kimi Azərbaycan da ölkədə bu fenomenlə əlaqədar prosesləri
343
müşahidə edərək baş vermiş dəyişikliklərlə bağlı hesabatlar hazırlayır. Ekolo-
giya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Milli Hidrometeorologiya Departamentinin
bir sıra stansiyalarının məlumatlarından istifadə olunaraq 1991-2000-ci illər
ərzində illik temperatur və yağıntı anomaliyaları təhlil edilmişdir. Təhlil edilmiş
temperatur məlumatlarından məlum olmuşdur ki, ölkədə göstərilən 10 il ərzində
orta temperatur 0,41°C artmışdır. Bu artım 1961-1990-cı illərdəki artımdan (30
il ərzində artım 0,34°C olmuşdur) çoxdur, yəni 1991-2000-ci illər ərzində artım
3 dəfə sürətlənmişdir.
Yerli iqlimşünaslar tərəfindən müxtəlif proqramlar vasitəsilə tərtib olunmuş
proqnozlara əsasən 2021-2050-ci illərdə ölkəmizdə orta illik temperatur artımı
1,5°C-1,6°C təşkil edəcəkdir. Nəticəyə görə temperatur artımı bu əsrin birinci
yarısında hər on ildə təqribən 0,3°C ola bilər. Hesablamalar rütubətin artması
nəticəsində yağıntıların 1961-1990-cı illərə nisbətən 2050-ci ilədək 10-20% art-
ması proqnozunu da verir.
11.7.2
Azərbaycanda iqlim dəyişmələrinə həssas sahələr və mümkün
uyğunlaşma tədbirləri
Azərbaycanda iqlim dəyişmələrin həssas sahələr su təminatı, kənd təsərrüfatı
və insan sağlamlığı hesab edilir. Göründüyü kimi bu sahələr yuxarıda qeyd olun-
muş iqlim dəyişmələrinin insan inkişafını ləngidən sahələri ilə üst-üstə düşür.
Su ehtiyatları. Gözlənilən iqlim dəyişmələri nəticəsində 2021-2050-ci illərdə
səth su ehtiyatları 23% azalaraq 22.5km
3
təşkil edəcək. Azərbaycan Cənubi Qaf-
qazda su ehtiyatlarına görə ən kasıb ölkə hesab olunur. Nəzərə alsaq ki, ölkənin
su ehtiyatlarının 70%-i digər qonşu ölkələrin ərazisində formalaşır bu vəziyyəti
daha da gərginləşdirəcəkdir. Çünki iqlim dəyişmələrinin qonşu ölkələrdə də su
qıtlığına səbəb olması və mövcud ehtiyatlar üzərində tələbat və təzyiqi artırma-
sı labüddür. İndi olduğu kimi, gələcəkdə də ən həssas sahələr kənd təsərrüfatı,
hidroenergetika və əhalinin su təchizatı olacaq. Bütün bu amillər ölkədə insan
inkişafı prosesinə mənfi istiqamətdə təsir göstərəcək. Azərbaycan əhalisinin
40%-dən çoxunun məşğulluğunun kənd təsərrüfatında olması su təminatında
problemlərin yaranmasını arzuolunmaz edir. Bundan əlavə iqlim dəyişmələrinin
təsiri nəticəsində xüsusilə iri şəhərlərdə su təchizatı ilə əlaqədar problemlərin
yaranması və ölkənin indiki şəraitdə belə məhdud hidroenerji potensialının azal-
ması ölkədə insan inkişafını ləngidə bilər.
Gözlənilən iqlim dəyişmələrinin mənfi təsirlərini yumşaltmaq məqsədilə
aşağıdakı uyğunlaşma tədbirləri həyata keçirilə bilər:
a) su ehtiyatlarını idarə etmə sistemlərinin təkmilləşdirilməsi;
b) əlavə su mənbələrinin cəlb edilməsi;
c) daşqın və sellərə qarşı mübarizənin gücləndirilməsi;
344
d) su kəmərləri sistemində su itkilərinin azaldılması və keyfiyyətinin yaxşı-
laşdırılması;
e) dağ çayları və irriqasiya kanalları üzərində kiçik HES-in tikilməsi və s.
Kənd təsərrüfatı. İqlim dəyişmələrinin mənfi təsirləri kimi müsbət
təsirlərinin olması mümkündür. Qlobal istiləşmənin təsiri nəticəsində ölkəmizdə
isti ehtiyatlarının və vegetasiya dövrünün davamiyyətinin gözlənilən artması
pambıq sahəsinə müsbət təsir göstərə bilər. Belə ki, hazırda becərilən pambıq
sortlar daha keyfiyyətli uzunlifli gecyetişən sortlarla əvəz edilə bilər. Onların
məhsuldarlığını keçən əsrin 80-cı illərində olan və daha yüksək səviyyəyə çatdır-
maq olar. Proqnozlar deməyə imkan verir ki, əsrin sonunadək taxılçılığın indiki
arealının sərhədinin dağlara doğru irəliləməsinə imkan yaranacaqdır. Lakin bu
ərazilərdə əlverişli torpaq ehtiyatlarının məhdud olması səbəbindən taxıl zəmiləri
sahələrinin dağlara doğru əhəmiyyətli dərəcədə genişlənməsi gözlənilmir.
2021-2050-ci illərdə sənaye əhəmiyyətli üzümlüklərin sərhədləri regiondan
asılı olaraq indiki 800-900m-dən daha 200-450m dağlara doğru yüksələ bilər.
Lakin bu yüksəkliklərdə geniş və üzümçülük üçün yararlı sahələrin kifayət qədər
olmaması onun bu ərazilərdə kütləvi yayılması gözlənilmir.
Göründüyü kimi havanın isti keçməsi istisevər bitkilərin Azərbaycanda
becərilməsinə şərait yaratsa da, bostan və meyvə bitkiləri üçün əlverişsizdir.
Bundan əlavə suvarılan kənd təsərrüfatı ərazilərində gözlənilən su çatışmazlığı
da vəziyyəti gərginləşdirə bilər.
Gözlənilən iqlim dəyişmələrinin mənfi təsirini yumşaltmaq və mümkün
qədər qarşısını almaqdan üçün aşağıdakı uyğunlaşma tədbirləri görülməlidir:
a) istisevər, quraqlığa dayanıqlı və yüksək məhsuldarlığa malik olan sortla-
rının seleksiya, introduksiya və təsərrüfata tətbiqi;
b) torpaqların şoranlaşma və eroziyası, quraqlıq və ağ yellərə qarşı aparılan
meliorasiya tədbirlərini davam etdirmək və genişləndirməsi;
c) suvarılan ərazilərdə suya qənaət edən texnologiyaları kütləvi şəkildə
tətbiq edilməsi;
d) kənd təsərrüfatı məhsulunun mövcud saxlama sisteminin (anbar, soyudu-
cu və s.) təkmilləşdirilməsi və genişləndirilməsi və s.
Əhalinin sağlamlığı. Bakı şəhərində 2003-2006-cı illərin yay ayların-
da havanın orta temperaturunun 1,5°C artması əhalinin müxtəlif səbəblərdən
xəstələnməsi hallarını qabaqkı illərə nisbətən 20-34% artmışdır. Əlavə ölüm halı
çox deyil (3,4%), bu da uzun sürən isti yay şəraitinə yerli əhalinin uyğunlaşma
xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Lakin miokard infarktından və insultdan ölənlərin
sayı müvafiq olaraq 26 və 56% artmışdır. Gələcəkdə risk qrupu sayılan yaşlı
əhalinin sayının artması və şəhərlərdə «istilik adalarının» mövcud olması kəskin
istilərin mənfi təsir effektini daha da artıra bilər.
Ölkə ərazisi malyariya xəstəliyinin yayılması xüsusiyyətlərinə görə üç zo-
345
naya bölünür: endemik, epidemik və malyariyasız zonalar. İqlimin istiləşməsi
nəticəsində istər endemik, istərsə də epidemik malyariyalı zonaların sərhədlərinin
dağlara doğru yüksələcəyini, əsasən də dağlıq ərazilərdə epidemiya mövsümü-
nün uzanacağını gözləmək olar. Lakin nəzərə alsaq ki, dəniz səviyyəsindən 1500
m-dən yüksək olan ərazilərdə yaşayış məntəqələri seyrək yerləşib və hazırda
ölkə əhalisinin cəmi 1,2%-i bu zonada yaşayır, onda həmin yüksəkliklərdə mal-
yariyanın yeni ocaqlarının yaranması ehtimalı böyük deyil.
Gözlənilən iqlim dəyişmələrinin əhalinin sağlamlığına mümkün mənfi
təsirini azaltmaq üçün aşağıdakı əsas uyğunlaşma tədbirləri həyata keçirilə bilər:
a) yaşayış məntəqələrinin və tikintilərin layihələşdirilməsi zamanı mövcud
«istilik adaları» effektinin və gözlənilən iqlim dəyişmələrinin nəzərə alınması;
b) şəhərlərin sürətlə yaşıllaşdırılması və şəhər ətrafında yaşıllıq massivlərinin
salınması;
c) malyariya epidemiyasının baş verə biləcəyi halların proqnozlaşdırılması
və qarşısının alınması;
d) içməli suyun keyfiyyətinin yüksəldilməsi və s.
Göstərilənlərdən qənaətə gəlmək olar ki, iqlim dəyişmələri ölkəmizdə də öz
təsirlərini büruzə verir və ümumilikdə insan inkişafı prosesinə təsir göstərir. Yu-
xarıda sadalanan sahələr üzrə mənfi təsirlərin əksəriyyəti Azərbaycan əhalisinin
daha həssas insan təbəqələrini əhatə edir (kənd yerlərində məskunlaşmış əhali,
yaşlılar və s.). Bu bütün dünya da belədir. İqlim dəyişmələri qlobal müstəvidə
daha çox həssas insan təbəqələrinin mövcud problemlərini daha da kəskinləşdirir.
Məhz buna görə də iqlim dəyişmələri ilə mübarizə aparılmalı, onun təsirlərinin
yumşaldılması üçün tədbirlər həyata keçirilməli və ona uyğunlaşmaq üçün
zəruri addımlar atılmalıdır. Bu problemə səthi yanaşdıqda və onu ciddi qəbul
etmədikdə artıq çox gec ola bilər.
Dostları ilə paylaş: |