Fesil indd
Yüklə 2,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.1.2 İqtisadi artım nəzəriyyələri
- Şəkil 1. İqtisadi artm modellərinin təsnifat
- Şəkil 2. Endogen iqtisadi artm modeli
73 Məsələn, bir ölkədə ÜDM-in həcmi başlanğıc ilində 30 milyard ABŞ dolla- rı təşkil edirsə, 8 il sonra ÜDM-in həcminin mövcud səviyyəsinin iki qatına (60 milyard ABŞ dollarına) çatması üçün illik iqtisadi artım tempi nə qədər olmalıdır? Göründüyü kimi hədəfə çatmaq üçün faizlə ifadə etsək illik təqribən 9%-lik iqtisadi artım tempi tələb olunur. İqtisadi ədəbiyyatda bir sıra hallarda ÜDM ilə yanaşı ümumi milli gəlir (ÜMG) anlayışından da istifadə olunur. ÜMG hesablanarkən bir ölkənin digər ölkələr ilə iqtisadi əlaqələri nəticəsində yaranan ilkin gəlirlərin saldosu nəzərə alındığından, bu göstərici, başqa ölkələrə verilmiş və ya başqa ölkələrdən alın- mış ilkin gəlirlərin fərqinin miqdarı qədər ÜDM-dən fərqlənir. Bir qayda olaraq hər nəfərə düşən real ÜDM-in həcmi (ǵ t ) də ölkə əhalisinin sayına (P
) bölünməklə tapılır: Hər nəfərə düşən real ÜDM-in artım tempi isə (faizlə) cari və bazis ilinin göstəriciləri arasındakı fərq bazis ilinin göstəricisinə bölünməklə hesablanır: Alınan nəticəyə görə hər nəfərə düşən real ÜDM-in artım tempi (faizlə) təqribən real ÜDM-in həcmindəki faizlə dəyişmə ilə əhalinin sayındakı faizlə dəyişmə arasındakı fərqə bərabərdir. Yəni, real ÜDM-in həcmi 5%, əhalinin sayı 2% artarsa, hər nəfərə düşən real ÜDM-in həcmi təqribən 3% artar. 3.1.2 İqtisadi artım nəzəriyyələri İqtisadi ədəbiyyatda iqtisadi artım nəzəriyyələri ənənəvi iqtisadi ar- tım modelləri və müasir iqtisadi artım modelləri olmaqla iki əsas qrupda ümumiləşdirilir (Şəkil 1). � �
� � �� � �� �
� � �
� �� � ��
� ⁄
� � �� � � � ⁄ � � � � � log
����� �� � � � ⁄ � ́ ́ ́ ́ ́ ́ � � �� � � � ⁄ � � � � �60 30 ⁄ � � � � 0�0� ́ ́ ́ ́ ́ ́ ́ �́ � � �
� � � ⁄ ́ ́ ́ ́ �́ � � �́ � ��́
��� �́ ��� � ��� Burada da � � ⁄ ifadəsinin törəməsini alaq: ��� � ⁄ � � ���� � ���� � � ⁄
Son tənliyin hər iki tərəfini � �
⁄ ifadəsinə bölək: ��� �
⁄ � �� � ⁄ �
⁄ � �� �
⁄ � �� � ⁄
Yenə axrnc tənliyi sadəlik baxmndan aşağdak kimi də ifadə etmək olar: ��́ �́
⁄ � �� � ⁄ � �� �
⁄ 74 Klassik iqtisadi artım modellərindən biri olan və Adam Smit tərəfindən irəli sürülən “mütləq üstünlüklər nəzəriyyəsi”nə görə, bir ölkə digərləri ilə müqayisədə hansı malları aşağı xərclərlə istehsal edirsə, həmin malların isteh- salında ixtisaslaşmalı və bu malları ixrac edərək ölkə daxilində istehsal olunma- yan və ya istehsalı digər ölkələrlə müqayisədə çox xərc tələb edən malları idxal etməlidir. Bu yanaşma ixtisaslaşma (əmək bölgüsü) və kapital yığımını iqtisadi artımın əsas amilləri kimi qəbul edir. Mənbə: Taban, S. (2008). İktisadi Büyüme: Kavram ve Modeller, Ankara, Nobel Yayın Dağıtım. Klassik iqtisadi artım məktəbinin digər təmsilçisi Tomas Maltus, əhalinin sayının yüksək sürətlə artmasını iqtisadi artımın davamlılığını təhdid edən ün- sür olaraq görmüşdür. Ona görə, əhalinin sayı həndəsi silsilə ilə artdığı halda, ərzaq mallarının istehsalı ədədi silsilə ilə artır. Bu baxımdan, əhalinin sayının nəzarətsiz artması ictimai rifah üçün təhlükə mənbəyinə çevriləcəkdir. David Rikardo tərəfindən irəli sürülən “müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsi”nə əsasən isə, bir ölkədə əksər malların istehsalı ucuz olduğu halda belə, həmin ölkə müqayisəli olaraq hansı malları daha az xərclərlə istehsal edirsə, həmin malla- rın istehsalında ixtisaslaşmalı və bunları ixrac edərək istehsalı digər ölkələrlə müqayisədə daha çox xərc tələb edən malları idxal etməlidir. Beləliklə, ölkələr məhdud resurslarını ən effektiv şəkildə dəyərləndirə və ictimai rifahı maksimum səviyyədə yaxşılaşdıra bilərlər. “Əmək dəyər nəzəriyyəsi” ilə məşhurlaşan Marksist yanaşmaya (baxışa) görə, iqtisadi artımın mənbəyi kapital yığımıdır və o, izafi dəyərin kapitala çev- ́ ́ ́ ́ ́ ́ Şəkil 1. İqtisadi artm modellərinin təsnifat
Klassik iqtisadi artm modelləri Karl Marks Cozef Şumpeter Con Meynard Keyns
Harrod-Domar iqtisadi artm modeli Neo-klassik iqtisadi artm modeli Endogen iqtisadi artm modeli Adam Smit Tomas Maltus David Rikardo
75 rilmiş formasıdır. İzafi dəyəri yaradan əmək olduğu üçün işçiləri daha çox ça- lışdırmaq, onlara ödənilən əməkhaqqını azaltmaq və ya əməyin məhsuldarlığını artırmaqla məcmu izafi dəyəri yüksəltmək mümkündür. Cozef Şumpeter iqtisadi artım amilləri sırasına yenilik (innovasiya) məfhumunu daxil etmişdir. İstehsal səviyyəsini artıran hər növ dəyişikliyi yeni- lik olaraq qəbul edən Şumpeter, onu yeni məhsul istehsalı, yeni istehsal texnolo- giyası, yeni bazarlara daxilolma, yeni təchizat mənbələrinin inkişaf etdirilməsi və yeni təşkilatlanma formasında beş qrupa ayırmışdır. Ənənəvi iqtisadi artım modellərindən biri də Con Meynard Keyns tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Bu yanaşmaya əsasən, durğunluq (staqnasiya) vəziyyətində olan iqtisadiyyatı bu haldan xilas etmək üçün məcmu tələbin genişləndirilməsi zəruridir. Belə ki, artan tələb özündən daha yüksək nisbətdə gəlir artımına səbəb olacaqdır. Müasir iqtisadi artım modellərindən Harrod-Domar yanaşmasının əsasını iqtisadi yığımlar təşkil edir. Nəzəriyyəyə görə, iqtisadi inkişaf üçün zəruri olan investisiyaların mənbəyi rolunda daxili və xarici yığımlar iştirak edir. İqtisadi artım sürətini isə yığım faizini kapital/istehsal nisbətinə bölməklə əldə etmək olar. Dolayısilə, iqtisadi artım sürətini artırmaq üçün ya iqtisadi yığım faizi, ya da kapitalın məhsuldarlığı (istehsal/kapital nisbəti) yüksəldilməlidir. Şəkil 2. Endogen iqtisadi artm modeli
Mənbə: Kibritçioğlu, A. (1998). Determinants of Economic Growth and the Role of Human Capital in New Growth Models, AÜSBF Dergisi, 53 (1-4): 207-230. İnsan kapital Sağlamlq siyasəti Təhsil siyasəti Texnologiya siyasəti İqtisadi artm Texnoloji infrastruktur Tədqiqat və inkişaf Bilik istehsal və texnoloji inkişaf Yenilik
Mədəni, tarixi, sosioloji, psixoloji, dini və s. səbəblər Özəl müəssisələr Ev təsərrüfatlar İcra edərək öyrənmə Yaradclq Təsadüflər
Yüklə 2,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|