76
İqtisadi fəal əhalinin sayının artmasını və texnoloji dəyişiklikləri ek-
zogen dəyişənlər, yığım, investisiya və iqtisadi artımı endogen dəyişənlər
olaraq qəbul edən, Solou və Svan tərəfindən inkişaf etdirilən neo-klassik iq-
tisadi artım modelində, insan kapitalındakı məhsuldarlıq artımı nəzərə alın-
mamışdır.
Yeni iqtisadi artım nəzəriyyələrində təhsil, öyrənmə, tədqiqat və inki-
şaf etdirmə fəaliyyətlərinin təsiri nəzərə alınaraq texnoloji tərəqqi endogen
amil kimi qəbul edilir və insan kapitalı modelin mərkəzində yer alır (Şəkil 2).
Məsələn, Robert Lukas qeyd edir ki, yüksək təhsilli işçi qüvvəsinin mövcud-
luğu kapitalın ümumi məhsuldarlığının da artması ilə müşayiət olunur, çünki
yuxarı təhsillilər innovasiyaya meyillidirlər və bu hamının məhsuldarlığına təsir
göstərir. Həmçinin, təhsilin yaxşı olması gəlirlərin ədalətli bölgüsünə də müsbət
təsir göstərir.
3.1.3
İqtisadi artım amilləri
İqtisadi artımın səviyyəsi və davamlılığı baxımından resursların səmərəli
bölgüsü mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Elmi ədəbiyyatda iqtisadi artımın amilləri
sırasında əsasən aşağıdakılar göstərilir:
- təbii resursların kəmiyyət və keyfiyyəti;
- əmək resursların kəmiyyət və keyfiyyəti;
- əsas kapitalın həcmi;
- iqtisadi təşəbbüskarlıq qabiliyyəti;
- texnoloji tərəqqi.
Təbii resurslara torpaq, xammal, su ehtiyatları və s. misal göstərilə bilər. Re-
surslar tükənən (neft, təbii qaz və s.) və bərpa olunan resurslara (günəş enerjisi,
külək enerjisi və s.) ayrılır.
Əmək resurslarından bəhs edərkən isə əhali və onun strukturu ilə demoq-
rafik göstəricilər, əmək ehtiyatlarının kəmiyyət və keyfiyyət parametrləri
nəzərdən keçirilir. Belə ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə məşğulluğun
strukturunun təkmilləşdirilməsi, o cümlədən kənd təsərrüfatının, sənayenin
və xidmətlər sektorunun məşğulluqda xüsusi çəkisinin ÜDM-in hədəf struk-
turuna uyğunlaşdırılması kimi məsələlər ön plana çıxır. İnkişaf səviyyəsi
yüksəldikcə isə əhalinin illik artım tempi, asılılıq əmsalı (əmək qabiliyyətli
yaşda olmayanların əmək qabiliyyətli yaşda olanlara nisbəti), əhalinin təkrar
istehsalının xalis əmsalı kimi parametrlərin nisbətən yaxşılaşdırılması daha
aktual hala gəlir.
Digər mühüm resurs rolunda əsas kapitalın həcmi çıxış edir və bu zaman
kapital yığımının həcmi, əsas kapitalın yaradılan əlavə dəyərə nisbəti, əsas fond-
77
ların aşınma nisbəti kimi zəruri göstəricilərə baxmaq lazımdır.
İqtisadi təşəbbüskarlıq qabiliyyəti sahibkarlıq fəaliyyəti və idarəetmə ilə
bağlı bacarıqların formalaşmasında və digər resursların bir araya gətirilərək is-
tehsal prosesinə cəlb edilməsində həlledici amildir.
İstehsal texnologiyasını və yenilik yaratma potensialını inkişaf etdirməklə
mal və xidmət istehsalında daha yüksək əlavə dəyərin formalaşmasına nail ol-
maq mümkündür və bu məqsədlə insan kapitalının inkişaf etdirilməsi yeni inno-
vasiya tutumlu sahələrin yaradılmasına yol açacaqdır.
Qısamüddətli dövrdə iqtisadi artım mövcud resurslardan daha effektiv
istifadə etməklə təmin oluna bilər. Bu adətən iki halda, ya boş qalan resurslar
(əgər varsa) istifadəyə cəlb edilməklə, ya da məhsuldarlığın artırılması sayəsində
mümkün olur.
Uzunmüddətli dövrdə isə iqtisadi artıma mövcud istehsal amillərinin
kəmiyyət artımının təmin edilməsi, keyfiyyətinin yüksəldilməsi və ya hər iki
vəziyyətin eyni zamanda reallaşması ilə nail oluna bilər.
Bununla yanaşı, qısamüddətli iqtisadi artım iqtisadiyyatda cari dövrdə əvvəlki
dövrlə müqayisədə əmtəə və xidmətlərin istehsalındakı artımı, uzunmüddətli iq-
tisadi artım isə ÜDM-dəki dəyişmələrin fundamental meyillərini ifadə edir.
3.1.4
İqtisadi artım və insan kapitalı
İnkişafın əsas məqsədi insanlara uzun, sağlam və yaradıcı həyatlarından
zövq almaları üçün əlverişli mühitin yaradılmasından ibarətdir. İnsan inkişafı bu
baxımdan insanların seçim imkanlarının artırılması prosesidir.
İqtisad üzrə Nobel mükafatı laureatı Amartya Sen qeyd edir ki, “İnkişa-
fın məqsədləri ilə vasitələri arasındakı əsas fərqin bilinməsi zəruridir. Bütün
fəaliyyətlərin son məqsədi insanlardır və inkişaf insanların nailiyyətləri, azadlıq-
ları və bacarıqları üzərində qurulmalıdır. Əsl əhəmiyyətli olan, fərdlərin yaşadığı
həyatdır, əldə etdikləri mallar ya da gəlirləri deyil.”
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı tərəfindən 1990-cı ildən
etibarən nəşr edilən İnsan İnkişafı Hesabatları, “iqtisadi artıma, yoxsa insan in-
kişafına fokuslanmalı?” sualının aktuallaşmasına öz töhfəsini vermişdir.
İqtisadi artım insan inkişafının davamlı yaxşılaşması üçün zəruri resursları
təmin edir. Digər tərəfdən, əmək resurslarının keyfiyyətinin yaxşılaşması iqtisa-
di artım baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Nəticə olaraq, insan inkişafı
(insan kapitalı) ilə iqtisadi artım arasında qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. Alıcılıq
qabiliyyəti paritetinə (AQP) əsasən 96 ölkə üzrə hazırlanan paylanma qrafikində
(Qrafik 1) bu əlaqəni aydın şəkildə müşahidə etmək mümkündür.
78
Elmi ədəbiyyatda iqtisadi artımın dövlət, ev təsərrüfatları, ictimai və qeyri-
hökumət təşkilatlarının fəaliyyətləri üzərindən insan inkişafına öz töhfəsini ver-
diyi göstərilir (Şəkil 3). Bu üç istiqamət arasında necə paylanmasından asılı ola-
raq eyni həcmdə ÜDM insan inkişafı üzərində çox müxtəlif təsirlərə səbəb ola
bilər.
Qrafik 1. Hər nəfərə düşən Ümumi Daxili Məhsulun həcmi və İnsan İnkişaf İndeksi
Mənbə: Oxford Poverty & Human Development Initiative, University of Oxford.
0,000
0,100
0,200
0,300
0,400
0,500
0,600
0,700
0,800
0,900
1,000
0
5000
10000
15000
20000
25000
30000
İn
san
İn
ki
şaf
İ
nd
eksi
Adambaşna ÜDM (AQP, $)
Şəkil 3. İqtisadi artm və insan inkişaf arasnda qarşlql əlaqə
Mənbə: Ranis, G., Stewart, F. & Ramirez, A. (2000). Economic Growth and Human Development,
World Development, 28 (2): 197-219.
İnsan inkişaf
İqtisadi artm
İnsan inkişafn
təkmilləşdirmə funksiyas
İnvestisiyalar, xarici
və daxili yğmlar
Əmək bacarqlar,
menecerlər və sahibkarlar
Texnologiya seçimi: Tədqiqat və inkişaf,
yerli uyğunlaşma və yenilik
Ev təsərrüfat xərclərinin
xüsusiyyətləri və bölgüsü
İxrac və istehsal
səviyyəsi, strukturu
Ev təsərrüfatlarnn gəliri
və yoxsulluq səviyyəsi
Sosial ayrmalar və
prioritet nisbətləri
QHT-lərin gəlirləri, bölgüsü
və prioritet nisbətləri
Gəlirlərin
bölgüsü
Dövlət xərclərinin nisbəti
(mərkəzi və yerli)