90
institusionallaşma mövcuddur (birbaşa prezidentə və ya baş nazirə bağlı yoxsul-
luqla mübarizə təşkilatı, yoxsulluqla mübarizə nazirliyi və s.). İstənilən halda
bütün maraqlı tərəflər, xüsusilə təhsil, səhiyyə, sosial müdafiə, iqtisadi inkişaf,
strateji planlaşdırma və s. ilə bağlı müvafiq dövlət qurumları öz fəaliyyətlərini
koordinasiyalı şəkildə qurmalıdırlar.
İnkişaf etmiş ölkələrdə yoxsulluq problemi ilə mübarizə institusional
xarakter daşıyır və bu tədbirlərin ana xətləri aşağıdakı kimi ümumiləşdirilə
bilər:
- inkişaf etmiş fərdi pensiya sistemlərinin mövcudluğu;
- qeyri-formal məşğulluqla ciddi şəkildə mübarizə və effektiv cəzalandırma
metodlarının tətbiq edilməsi;
- işəgötürənin sosial müdafiə fonduna köçürmələri;
- əmək münasibətlərində çalışanlar lehinə qanunvericilik tənzimləmələri;
- minimum əməkhaqqının üçlü mexanizmlə (işəgötürən-işçi-dövlət)
müəyyənləşdirilməsi;
- əməkhaqqlarının və çalışanlarla əlaqədar digər münasibətlərin
müəyyənləşdirilməsində işçi həmkarlar ittifaqına geniş səlahiyyətlərin verilməsi;
- işçi həmkarlar ittifaqlarında daxili demokratik qaydaların yerləşməsinə
nəzarət edilməsi.
Əksər inkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə təkmil bir mexanizmin mövcud-
luğundan bəhs etmək çətindir. Bu ölkələrdə yoxsulluqla mübarizə institusional
olmaqdan çox aşağıdakı xüsusiyyətləri özündə cəmləşdirməklə ənənəvi xarakter
daşıyır:
- ailə bağlarının
əhəmiyyəti;
- sosial yardımlaşma;
- bələdiyyə kimi lokal idarəetmə qurumlarının əvəzsiz yardım paketləri;
- mərkəzi dövlət strukturları tərəfindən ünvanlı sosial yardımlar;
- beynəlxalq təşkilatların donorluğunda yerli qeyri-hökumət təşkilatlarının
yardımları.
Ümumilikdə isə, yoxsulluqla mübarizədə milli infrastruktur formalaşdırıl-
malı, bir sıra beynəlxalq qurumlar tərəfindən dəstəklənən müəyyən layihələr və
lokal qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyətləri yoxsulluq probleminə komp-
leks yanaşma çərçivəsində əlaqələndirilməlidir. Belə ki, yoxsulluğa qarşı qlo-
bal mübarizədə beynəlxalq təşkilatlar ön plana çıxmışdır. Bunların başında,
əsas vəzifəsi yoxsulluqla mübarizə olan Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf
Proqramı gəlir və bu qurum yoxsulluqla əlaqədar demək olar ki, bütün sahələrdə
lokal təşəbbüsləri dəstəkləyir. Dünya Bankı da, xüsusilə 1990-cı illərdən son-
ra inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yoxsulluğun önlənməsi ilə əlaqədar fəaliyyət
göstərən beynəlxalq təşkilatlardan biridir və bununla bağlı üç məsələni xüsusi
qeyd edir:
91
- İmkanlar: Yoxsullar davamlı olaraq maddi imkanların əhəmiyyətinə
işarə edirlər. Bu imkanların yaradıla bilməsi üçün ən başda iqtisadi artım olmaq-
la, investisiyaların və texnoloji inkişafın təmin edilməsi vacibdir. Bu baxımdan,
stabil fiskal və monetar siyasətlərlə, sadə və şəffaf tənzimləmələr yolu ilə özəl
investisiyaların önü açılmalıdır.
- Səlahiyyətlər: Dövlətin və sosial qurumların funksiyalarının təkmil-
ləşdirilməsi istiqamətindəki addımlar iqtisadi artım və sosial dinamizm
üzərindəki məhdudiyyətləri azaldaraq həm inkişafa, həm də bərabərliyə töhfə
verə bilər.
- Risklər: Dövlət səhiyyə proqramları ilə xəstəlik, hidroelektrik stansiya-
ları tikməklə su daşqınları, güclü makro-iqtisadi və fiskal siyasətlərlə iqtisadi
böhran risklərini azalda bilər.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatı, Dünya Bankı və Beynəlxalq Valyuta Fondu-
nun da təşviqi ilə bir sıra ölkələr tərəfindən yoxsulluq səviyyəsinin azaldılması
ilə bağlı strategiya sənədləri, dövlət proqramları (Poverty Reduction Strategy
Papers) qəbul olunmuşdur. Bu sənədlər Minilliyin İnkişaf Məqsədlərinin reallaş-
dırılması baxımından mühüm vasitə hesab edilir və onlar hazırlanarkən ölkənin
spesifik şərtləri, dövlətlə maraqlı tərəflər arasında əməkdaşlıq imkanları nəzərə
alınmalı, uzunmüddətli yanaşma çərçivəsində əhatəli olmaqla birlikdə nəticələrə
fokuslanılmalıdır. Günümüzdə insan inkişafı konsepti çərçivəsində problemin
daha geniş şəkildə ələ alınması və ÇYİ-dən istifadə olunması bu istiqamətə daha
səmərəli nəticələrin əldə olunmasına imkan yarada bilər.
3.4
Bərabərsizlik, sosial inteqrasiya və insan inkişafı
Yoxsulluğun səbəblərindən biri iqtisadi resursların məhdud olmasıdır. Lakin
mövcud olan resursların qeyri-bərabər bölgüsü yoxsulluğun daha əhəmiyyətli
səbəbi kimi qəbul edilir. İlk halda cəmiyyət sadəcə yoxsulluq və ərzaq problemi
ilə üzləşdiyi halda, ikinci vəziyyətdə bunlarla birlikdə sosial bərabərsizliklər və
narazılıqlar da özünü büruzə verir və yoxsulluğun xroniki problemə çevrilməsinə
səbəb olur. Bu baxımdan, yoxsulluq problemi ilə mübarizədə mövcud istehsal
səviyyəsinin yüksəldilməsinə paralel olaraq, artan gəlirlərin ədalətli bölgüsü də
xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Bərabərsizliklərin dərinləşdirdiyi yoxsulluq gəlir-yoxsulluğu və ya istehlak-
yoxsulluğu ilə yanaşı, xidmətləri əldə etmədə məhdudiyyətlər və bacarıqların,
fiziki qabiliyyətlərin yetərsizliyi səbəbindən məhrumiyyət şəklində də tərif edi-
lir. Çoxfaktorlu məhrumiyyət (Şəkil 4) daha geniş bir anlayış olaraq təhsil al-
maq, informasiya əldə etmək kimi sahələri də əhatə edir.
92
Öz daxilində də qarşılıqlı əlaqə içərisində olan bu məhrumiyyətlər (çatış-
mazlıqlar) bərabərsizliklərin mənbəyini təşkil etdiyinə görə, bərabərsizliyin
azaldılması baxımından yoxsulluqdan rifaha doğru inkişaf həmin sahələr üzrə
müsbət dəyişiklikləri də ehtiva etməklə hərtərəfli olmalıdır (şəkil 5).
Bir ictimai qrupun (və ya sosial təbəqənin) digərindən daha güclü və ya
iqtisadi resurslara əlçatanlığının daha yüksək olması ilə ümumi insan inkişafı-
nı bərqərar etmək qeyri-mümkündür. Ona görə də, ictimai bərabərsizlikləri və
Şəkil 4. Yoxsulluğun çatşmazlqlar və çoxfaktorlu məhrumiyyət
Mənbə: UNDP (2006). Poverty in Focus: What is poverty? Concepts and measures, International Poverty Centre.
İnstitutlar və
əlyetərlilik
Maddi yoxsulluqlar
Siyasi nüfuz
yetərsizliyi
Yoxsulluq
yeri
Zaman
yoxsulluğu
Mövsümi
amillər
Fiziki
yetərsizliklər
Təhlükələr
Təhsil / bacarq
yetərsizliyi
Məlumat
yetərsizliyi
İctimai
münasibətlər
Səlahiyyət və
hüquq yetərsizliyi
Şəkil 5. Yoxsulluqdan rifaha doğru
Mənbə: UNDP (2006). Poverty in Focus: What is poverty? Concepts and measures, International Poverty Centre.
Təhlükəszilik
Seçim və fəaliyyət
azadlğ
Yaxş ictimai
münasibətlər
Yaxş həyat üçün
yetərlilik
Fiziki rifah
Pis ictimai
münasibətlər
Zəiflik
Təhlükələr
Fiziki zəiflik
/ xəstəlik
Maddi çatşmazlq /
yoxsulluq
YOXSULLUQ
RİFAH