51
tərəflərin hüquq və öhdəlikləri, müqavilə pozulduğu hallarda edilən cərimələr bu və ya
digər səbəbdən müqavilənin dayandırılması şərtləri öz əksini tapır.
Faktorinq əməliyyatları həyata keçirilərkən kredit resursları bir neçə mərhələ
keçərməklə hərəkətdə olur:
1-ci mərhələ:
a) satış üçün məhsul malalana göndərilir;
b) sifariş olunmuş işlər yerinə yetirilir;
c) xidmətlər göstərilir.
2-ci mərhələ - ödəyicilərin borc öhdəliklərinin faktorinq təşkilatına, yəni faktorinq
şöbələrinə və ya faktorinq şirkətlərinə satışı.
3-cü mərhələ - müqavilədə müəyyən edilmiş müddətdə borc öhdəliklərinin
ödənilməsi şəklində kreditin alınması.
4-cü mərhələ - müştəriyə verilmiş kreditlərin öhdəliklərinin ödənilməsi vasitəsilə
ödəyicilər tərəfindən ödənilməsi.
Dünya təcrübəsindən faktorinqin aşağıdakı formaları mövcuddur:
- konvensiya faktorinqi;
- konfidensial faktorinq;
- "sakit" faktorinq;
- ixrac faktorinqi.
Tərəflər arasında tam xidmət haqqında razılaşma olduğu halda göstərilən xidmətlər
kompleks xarakter daşıyır. Belə kompleks xidmətlər adətən, yaxından tanınan, daimi
müştərilərə göstərilir. Kompleks xidmətlər özündə aşağıdakı mühüm əməliyyatları
birləşdirir:
- müştəri – malgöndərənin almalı olduğu debitor borclarının alıcılar tərəfindən
ödənilməsi riskindən müdafiə olunması,
- satılmış məhsulun və debitor borcu vəziyyətinin uçotunun təşkili,
- malgöndərənlərə pul vəsaitlərinin daxil olmasının,
- alıcıların borc öhdəliklərinin əvvəlcədən ödənilməsi hesabına təmin edilməsi.
52
Adətən əvvəlcədən ödənişlər müqavilədə nəzərdə tutulan hallarda və şərtlərlə icra
olunur. Əvvəlcədən ödənişlər borc öhdəliklərinin tam məbləğindəçox nadir hallarda
həyata keçirilir. Çünki, bu halda faktorinq təşkilatının almalı olduğu komisyon
mükafatların ödənişi gecikdirilə bilər. Ona görə də adətən əvvəlcədən ödənişlərin həcmi
öhdəliklərin 80%-i həcmində müəyyən olunur.
Dünya təcrübəsində, müştəri və faktorinq təşkilatı arasında bağlanmış müqavilə
barəsində digər kənar şəxslərinməlumatlandırılması səviyyəsinə görə faktorinqin açıq və
qapalı formaları mövcuddur.
Faktorinqin açıq forması ona görə belə adlandırılır ki, faktorinq əməliyyatlarında
iştirak edən müştərininkontragentləri faktorinq əməliyyatları barədə məlumatlandırırılar.
Onlara çatdırılır ki, hansı tarixdən müştərinin hüququi vərəsəsi rolunu hansı faktorinq
təşkilatı (bankın faktorinq şöbəsi və ya faktorinq şirkəti) oynayır. Faktorinq təşkilatı üçün
bankda xüsusi hesab açılır. Açıq faktorinq şəraitində müştəri borc öhdəliklərinin
müqavilədə nəzərdə tutulmuş məbləği qədər kredit alır və onu faktorinq təşkilatının
hesabına ödəyir. Analoji olaraq faktorinq təşkilatı həmin vəsaitləri öz təyinatı üzrə
istiqamətləndirir.
Faktorinqin qapalı forması ona görə belə adlandırılır ki, bu faktorinq əməliyaytının
keçirilməsi barədə başqa heç kimə məlumat verilmir. Bu barədə məlumatayalnız
faktorinq müəssisəsi və müştəri malik olur. Bu əməliyyat zamanı pul vəsaitləri ödəyicilər
tərəfindən adi ödəmələrdə olduğu kimi malgöndərən müştərinin hesabına daxil olur.
Həmin müştəri isə vəsaitləri ona komisyonmükafatları əlavə etməklə faktorinq
təşkilatının hesabına köçürür. Faktorinqin qapalı forması tətbiq edildiyi halda bu
əməliyyat nəticəsində verilmiş kreditin ödənməsi prosesi bir qədər gecikir. Belə olduqda
cari əməliyyatları yerinə yetirmək üçün faktorinq təşkilatı ılavə resurslara ehtiyac duyur,
əlavə vəsaitlər cəlb etməyə məcbur olur. Bundan başqa, ödəmələr riski yülsəlir. Çünki
hesablaşma hesabına vəsaitlərin daxil olduğu müştəriyə digər orqanlar, məsələn, vergi,
pensiya fondu və müxtəlif kreditorlar tərəfindən iddialar irəli sürülə bilər. Qeyd olunan
amillər faktorinqin dəyərini yüksəldir, riskləri artırır.
53
Məhsulun
Tələbnamələrin
ödənişi
ödənişi
Ödəniş
Ödəniş (kredit)
tələbnamələrin
qabiliyyətinin təhlili
alqısı
(auditi)
Malgöndərən
Malın göndərilməsi
Alıcı
(debitor)
Şəkil 1. Faktorinq əməliyyatının təşkili
Dünya təcrübəsindən məlum olduğu kimi, ödəmələr riskinin səviyyəsindən asılı
olaraq faktorinqin iki forması mövcuddur:
1. reqress (geri dönmə, qayıtma) hüquqlu;
2. reqress hüquqsuz.
Reqress hüquqlu faktorinq əməliyyatlarının mahiyyəti ondan ibarətdir ki, faktorinq
təşkilatı, səbəbindən asılı olmayaraq ödəyicinin ödəmələrdən imtina etdiyi halda,
müştəridən alınmış borc öhdəliklərinniona qaytarmaq hüququ vardır. Bu halda ödəmələr
riski və kreditin qaytarılması öhdəliklərimüştəriyə keçir. Reqress hüququna uyğun olaraq
müştəri, borc öhdəliklərinin satışı zamanı faktorinq təşkilatının ödədiyi məbləği ona
qaytarmalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu halda komisyon mükafatlar müştəriyə
qaytarılmır.
Reqress hüquqsuz faktorinq əməmliyyatlarının mahiyyəti ondan ibarətdir ki,
ödəyicilər tərəfindən yarana biləcək ödəmələr riskini faktorinq təşkilatı bütövlükdə öz
üzərinə götürür. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, belə öhdəliyin qəbul olunması o zaman
mümkündür ki, bu hal əvvəlcədənaparılan təhlillər zamanı baxılmış olsun və qarşılıqlı
razılaşma əsasında müqviləyə daxil olsun. Faktorinqin bu forması tətbiq edilərkən
Faktorinq şirkəti
(bankın faktorinq şöbəsi)