60
əməliyyatlarına artan tələbatdan istifadə edərək bazarda öz mövqeyini möhkəmlətmək
üçün bir çox vacib məsələləri həll edirlər. Onlar əsasən aşağıdakılardan ibarətdir:
– aparılan əməliyyatlar və göstərilən xidmətlər dairəsinin genişləndirilməsi;
– müştəri bazasının genişləndirilməsi;
– müştəri bazasının keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması;
– bank bazarının digər seqmentlərinə (tərkib hissəsinə) daxil olması, müdaxilə
etməsi;
– əlavə gəlir əldə edilməsi;
– müxtəlif müəssisə təşkilat, fıziki şəxslər üzərində nəzarətin əldə olinması;
– üzərində nəzarətin əldə olunduğu müəssisə, təşkilat, fıziki şəxslərin trast
əməliyyatlarında iştirak edən müxtəlif fondları üzərində nəzarətin əldə olunması;
– payda iştirak etməklə, təsisçi oimaqla, səhm paketinə nəzarətin əldə olunması
vasitəsilə iqtisadiyyata investisiya qoyuluşu ilə qanunvericiliklə banklar üçün müəyyən
edilmiş məhdudiyyətlərin ötülməsi;
– fond bazanrının iştirakçısı kimi bankın rolunun yüksəlməsi. Göründüyü kimi, trast
əməliyyatlarını apararkən banklar yuxarıda qeyd olunan mühüm təsərrüfat əhəmiyyətli
vəzifələri yerinə yetirirlər. Ona görə də trast əməliyyatlarının mahiyyəti nəzərdən
keçirilərkən qeyd olunanları mütləq nəzərə almaq lazımdır.
Bankın özünəməxsus spesifik xüsusiyyətindən, onun maliyyə bazarındakı
vəziyyətindən və mövqeyindən, onun müştəri bazasının vəziyyətindən və digər iqtisadi
şərtlərdən asılı olaraq bankın trast şöbəsinin vəzifələri dəyişə bilər. Trast əməliyyatı
göstəricilərinin təhlilini müxtəlif mövqelərdən və yanaşma tərzi ilə aparmaq olar. Bunun
üçün iştirakçıların trast müqaviləsi predmetinə və onların mülkiyyət hüququnun
transformasiyasına münasibəti, onların trast əməliyyatlarında funksiyası, iştirakçıların
statusu və s. mütləq nəzərdən keçirilməlidir.
Trast əməliyyatlarının iştirakçıları kimlərdir? Bunu nəzərdən keçirmək üçün ilk
əvvəl trast əməliyyatlarının subyektlərini
müəyyən etmək lazımdır. Trast
əməliyyatlarının iştirakçıları aşağıdakılardır:
– trastın təsisçisi;
61
– etibarlı idarəedən;
– benefisiar.
Trastın təsisçisi rolunda isə aşağıdakılar çıxış edə bilərlər:
– əmlakın sahibi;
– hami;
– vəsiyyəti yerinə yetirən.
Qeyd olunanların şəxsində əməliyyatları həm fiziki həm də hüquqi şəxslər apara
bilər. Hüquqi şəxslər rolunda müəssisə və təşkilatlar, dövlət idarəetmə orqanları,
beynəlxalq təşkilatlar və s. çıxış edə bilərlər.
Trast əməliyyatlarının ikinci iştirakçısı etibarlı idarəedəndir. Bu o şəxsdir ki,
əmlakın sahibi müqavilə əsasında öz mülkiyyətini və ya mülkiyyət hüququnu müvəqqəti
olaraq ona idarəetməyə və ya konkret olaraq hər hansı bir əməliyyatı icra etmək üçün
verir. Trast əməliyyatlarının həyata keçirilməsi komisyonçular vasitəsilə icra olunur.
Komisyonçu, komisiya müqaviləsi əsasında müştərinin əmlakı hesabına öz adından
müəyyən əməliyyatları icra etmək öhdəliyini götürmüş şəxsdir. Komisyonçu icra etdiyi
işə görə komisyon haqqı (mükafatı) alır. Komisyonçu rolunda həm fiziki həm də hüquqi
şəxslər çıxış edə bilərlər. Hüquqi şəxs rolunda isə kommersiya bankı, xüsusi maliyyə
institutu, trast şirkəti çıxış edə bilər.
Trast əməliyyatının digər iştirakçısı müvəkkil şəxsdir. Müvəkkil şəxs müştərinin
tapşırığına əsasən, onun hesabına və onun adından fəaliyyət göstərən şəxsdir. Onun
xidmətləri müştəri tərəfindən mövcud xidmət tarifləri, yaxud müqavilə əsasında ödənilir.
Trast əməliyyatlarının digər iştirakçısı benefisiardır. Benefisiar (onu səmərə əldə
edən də adlandırırlar), trast müqaviləsinin xeyrinə bağlandığı şəxsdir. O, gəlirləri trast
şirkətindən alır. Benefisiar kimi həm fiziki, həm də hüquqi şəxslər çıxış edə bilərlər.
Trast əməliyyatlarının mahiyyəti və məzmunu təhlil edilərkən nəzərdən qaçırmaq
olmaz ki, bu əməliyyatlar həyata keçirilərkən onun iştirakçıları arasında maliyyə-iqtisad
xarakterli münasibətlər yaranır. Bu münasibətlərin xarakteri daha çox trast müqaviləsinin
şərtlərindən, trast üzrə verilən əmlakın tipindən, aparılan əməliyyatın öz məzmunundan
və iştirakçıların rolundan asılı olur.
62
Trast əməliyyatları zamanı iştirakçılar arasında yaranan maliyyə – iqtisadi
münasibətlər sistemi aşağıdakı kimi təzahür edir. Trast əməliyyatlarının müxtəlif
mərhələlərində müxtəlif iştirakçılar çıxış edir və əməliyyatın məzmunu bunlardan asılı
olur:
- münasibətlərin iştirakçıları,
- münasibətlərin predmeti,
- əməliyyatın məzmunu,
- əməliyyatın vadaredici,
- sövqedici səbəbləri.
İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, trast əməliyyatlarının təsnifatı trast
əməliyyatlarının formasından, tipindən, aparılan əməliyyatların xarakterindən asılıdır. Bu
xüsusiyyətlərindən asılı olaraq trast əməliyyatlarının bir neçə növünü fərqləndirirlər.
Trast əməliyyatlarının aşağıdakı növləri vardır:
– etibarlı idarəetmə;
– agent xidmətləri.
Etibarlı idarəetmə trast əməliyyatlarında əmlak mülkiyyətçisi ilə etibarlı idarəedən
arasında yaranan münasibətlərin formasıdır. Onlar arasında bağlanmış müqaviləyə əsasən
mülkiyyət sahibi öz mülkiyyətinin idarəetmə hüququnu etibarlı idarəedənə verir. Bu
hüquq əsasında etibarlı idarəedən müxtəlif sövdələşmələr bağlaya və icra edə bilər.
O, eyni zamanda mülkiyyətçidən müəyyən göstəriş və tapşırıqlar alarkən müqavilə
əsasında digər hüquqi hərəkətlər edə bilər. İcra etdiyi əməliyyatlara görə o, komisyon
mükafatı alır. Etibarlı idarəedən öz fəaliyyəti zamanı müqavilədə nəzərdə tutulduğu kimi
öz adından, lakin mülkiyyət sahibinin əmlakı hesabına və onun tapşırığına əsasən çıxış
edir. Eyni zamanda fəaliyyətinin nəticələrinə görə maddi məsuliyyət daşıyır.
Əməliyyatın etibarlı idarəetmə formasında həm fiziki, həm də hüquqi şəxslər üçün
əməliyyatlar yerinə yetirilir.
Fiziki şəxslər üçün yerinə yetirilən əməliyyatlar aşağıdakılardır:
– əmlakın varisliyə, mirasa verilməsi;
– müqavilə əsasında əmlakın idarə edilməsi;
Dostları ilə paylaş: |