yaxınlarda Culfadan gəlmiş Amerika xəstəxanasının iş icraçısı
O.Arutunyaıı təsadüfən Andranikin yanında olmuşdur. Onun
dedikləri: "İyunun əvvəllərində Andranik öz dəstəsilə 800 əs
gər, 4 top, 6 pulemyot və hərbi sursatla Yerevandan yola düş
müş və 21 iyunda 2 saatlıq yüngül döyüşdən sonra Culfaya
girmişdir. Növbəti gün o, döyüşsüz olaraq fars (İran) Culfa
sının yolunda olan körpünü almışdır.
Bundan sonra Andranik Xoya hərəkət etmişdir. Yol boyu
o, bir tatar (azərbaycan) kəndi yanında böyük türk hissəsi ilə
qarşılaşmış, ona qalib gələrək 4 zabit, 200 əsgər əsir götürmüş,
2 top, 3 pulemyot qənimət götürərək qaçqınları təqib etmişdir.
24 iyunda o, Xoyu əhatə etmiş və türk qarnizonuna təslim
olmağı təklif etmişdir. Türklərin lazımi sayda topu və pu
lemyotu olmadığına görə onlar təslim oldular. Andranik Xo-
yun bir hissəsini və yüksəklikləri tutdu.
Andranik Xoya girən kimi məlum oldu ki, o, türklər (türk
lərin hərbi hissəsi - F.C.) tərəfindən mühasirəyə alınıb. Aydın
oldu ki, türklər 12000 əsgərlə Xoya hərəkət edir.
Andranik özününkülərə əmr etdi ki, tez geri çəkilib Culfa
şosesini tutsunlar. Geri çəkilən zaman Andranik döyüşə gi
rişdi, 125 əsgər və atını itirdi.
Culfa yaxınlığında Yaycı tatar (müsəlman) kəndində An
dranik 100 rus əsgərini azad etdi. Yaycılılardan 3 top, 4 pu
lemyot və 4 milyon güllə (patron) qənimət götürdü.
O, Arutunyanın dediyinə görə Andranik 10-12 gün bundan
əvvəl öz dəstəsilə Bakıya getmək qərarına gəlmişdir..." 1
17 avqust 1918-ci il tarixdə "Borba" qəzeti yazırdı: "...Yaycı
kəndi darmadağın edilib, əhalisi qılıncdan keçirilmişdir."1 2
"Borba" qəzetində "Andranik" başlığı ilə olan yazıda isə (17
avqust 1918-ci il-F. C.) göstərilirdi ki, Ordubaddan gəlmiş şəxs
(adı, soyadı göstərilmir-F. C.) erməni diplomatik missiyası ya
nında məlumat bürosuna aşağıdakıları bildirdi: "İyunun əvvəl
lərində Araz vadisində Andranikin dəstəsi peyda oldu. O, in
gilislərlə birləşmək üçün Culfaya girdi. Yaycı kəndi onun dəs-
1. "Borba" qəzeti 18 iyul 1918-ci il, № 120
2. "Borba" qəzeti 17 avqust 1918-ci il, № 145
14
təsiııi buraxmaq istəmirdi və Yaycı kəndi darmadağın edildi.
Bundan sonra Andranik Çəıınəb kəndində və dağlarda yer
ləşdi. İyunun axırında məlumat alındı ki, türklər Naxçıvana
hücum etdilər. Andranikin dəstəsi onlarla (lürklərlə-F. C.) dö
yüşə girişdi. On iki günlük döyüşdən sonra Andranik Əb-
rəqunus kəndinə çəkildi, lakin orada da dayana bilmədi... Mən
bura gələrkən bir neçə gün bundan əvvəl Andranikin türklərlə
döyüşünün şahidi oldum. Döyüş Aza kəndinin ətrafında ge
dirdi. Nəticəsinin nə olduğunu bilmədim."1
Yaycı kənd sakini V. Hüseynov xatirələrində yazır: "Xalqımıza
qarşı ermənilər tərəfindən 1918-ci ildə törədilən soyqırımı bizim
kəndimizdən, o cümlədən bizim ailəmizdən də yan keçməmişdir.
Həmin vaxt sübh tezdən kəndimizə hücum edən erməni yaraq
lıları gecənin qaranlığında qarşılarına nə çıxırdısa vurub dağıdır,
qocalar və uşaqları xəncərdən keçirir, başlarım kəsirdilər.
Həmin gecə yüzlərlə ağbirçək analann saçları qana bulandı,
igid oğulların başı diri-diri kəsildi, gözləri çıxarıldı, dilsiz körpə
lərin bədəni güllələrlə deşik-deşik edildi. Gözləri qmnış, insan qanı
içməkdən doymayan erməni daşnaqları mənim anamı, dörd qar
daşımı, iki bacımı vəhşicəsinə öldürərək Araz çayına tökdülər. Bə
li, ermənilərin törətdikləri belə vəhşilikləri saymaqla qurtarmaz."1 2
T.Nağdəliyev məktubda göstərdiyi kimi bir neçə gündən
sonra Andranikin qoşunu Çeşməbasar kəndindən Naxçıvan
qəzasının ən çox əhaliyə malik olan Nehrəm kəndini müha
sirəyə alır. Lakin nehrəmlilər Hacı Mehdi və Kərbəlai Muxtar
Cəfərzadənin başçılığı ilə qanlı döyüşə girərək erməni qoşun
larını kəndə buraxmamış, 3-günlük döyüşdən sonra Andra
nikin qoşunu xeyli tələfat verərək geri çəkilmiş və Naxçıvan
şəhərinin şimalında hərbi düşərgə qurmuşdur.
Andranikin Nehrəmə hücumu haqqında Nehrəm taboru
nun iştirakçısı və qırmızı partizan Heydərqulu Həsənov öz xa
tirələrində yazırdı: "Andranikin qoşunları ilə əsas döyüş
İmamzada tənfdə gedirdi. Andranik cəhd edirdi ki, Nehrəm
1. "Boıba" qəzeti 17 avqust 1918-ci il, № 145
2. "Naxçıvan", İctimai-siyasi, ədəbi-bədii elmi-publi >istik jurnal, №5.
Nax.2001. səh.125-126.
15
kəndinin kənarından keçib Təzəkənddə toplaşan 300 nəfərlik
daşnaq silahlı dəstəsi ilə birləşsin. Lakin nehrəmlilər buna im
kan vermirdi. Yaxşı silahlanmış dəstələrimizin tabor koman
danı Kərbəlai Muxtar əlində mauzer, kəhər atın belində mə
həllələri gəzir, əhalini döyüşə qaldırır, atəş nöqtələrinə patron,
çörək, su çatdırırdı." 1
Qəza daxili işlər polis komissarı Məhəmmədəli xan Nax-
çıvanski və şəhər polis komissarı Abbasqulu bəy Tahirov An
dranikin Güznütdən
Naxçıvana gəlmə xəbərini eşitdikdə 28 iyun 1918-ci il ta
rixdə Naxçıvan qoza Milli Komitəsinə gələrək verilən məlu
matı komitəyə bildirdilər. Həmin gün Milli Komitənin keçir
diyi yığıncaqda Andranikin Naxçıvan şəhərinə yürüşünə dair
məsələ müzakirə edərək bütün polis məmurlarına, həmçinin
polis komissarlığı nəzdində təşkil olunmuş qırmızı qvardiya
dəstələrinə göstəriş verildi ki, şəhərin müdafiəsi üçün səngərlər
qurulsun və müdafiə üçün lazımi tədbirlər görülsün.
Naxçıvan şəhərinə yürüş edən Andranikin quldur dəstələri
Əlincəçay boyunca olan müsəlman kəndlərinə hücum edərək
əhalini demək olar ki, tamamilə qıraraq, kəndləri yandırmış
dır. Xüsusilə 1918-ci ilin iyun ayının axırlarında Xanağa kən
dinə hücum edən erməni qoşunları kənd əhalisini bütövlüklə
qılıncdan keçirmişlər. Kənd əhalisindən canlarını qurtaran 2
nəfəri iyul ayının 1-də Naxçıvana gələrək qəza polis komissarı
Məmmədəli xan Naxçıvanskiyə bu faciə haqda verdiyi məlu
matlarında göstərirdilər ki, Andranikin quldur dəstələri kən
dimizə hücum edərək kənd sakinlərini qırmış, əhalinin qismən
hissəsi dağlara qaçaraq öz canlarım xilas etmişdilər.
Bu faciə ilə bağlı Məmmədəli xan Naxçıvanski Şahtaxtında
yerləşən Türkiyənin IX alay komandiri Xəlil bəyə telefon edə
rək bildirdi ki, Naxçıvan şəhərində bütün polis məmurları, o
cümlədən yerli müdafiə dəstələri qurulmuş səngərlərdə, mü
dafiə xəttində dururlar.
Naxçıvan şəhərini mühasirədə saxlayan Andranik şəhər
əhalisinin təslim olmasını və silahların yığılıb verilməsini tələb
' 1. Nax. MRDA f. 582, s. 1, iş 40, v. 114.
16
Dostları ilə paylaş: |