FəXRƏDDİn cəFƏrov
Yüklə 17,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
landırdıqları silahlı dəstələri Vedibasar rayonunun Qaraxaç, Qadılı, Seyid Kətanlu, Yuxarı Qarabağlar, Ağasibəyli, Dəhnəz və Sahablı kəndlərinə hücum edərək zəbt edirlər. Ermənilər bu kəndlərdə müsəlmanları qırmamışdan qabaq bir neçə yüz ərli qadınları və qızları əsir alırlar. Bu qadınların azad olunması üçün müsəlmanlar İrəvana nümayəndə göndərirlər. Ermənistan hökuməti bu qadınları azad edib öz yerlərinə qaytarmağa söz verir, lakin verdiyi sözə əməl etmir."1 Məhərrəm Əliyev məktubunun axırında Azərbaycan hö kumətindən qadınların azad olunması, müsəlman kəndlərinə dəyən ziyanın ödənilməsi üçün Ermənistan hökuməti qarşısında yubanmadan məsələ qaldırılmasını xahiş etmişdir. Erməni genosidindən xilas olan qaçqınlar böyük bir axınla Ermənistandan Araz-Türk Respublikasına gəlirlər. 1919-cu ilin yanvarında onların sayı 100 min nəfərə çatmışdır. Ermənistan ərazisində 200-dən çox müsəlman kəndini dağıdıb müsəlmanları qılıncdan keçirən, yandıran ermənilərin zorakılıq hərəkətləri azərbaycanlıları öz yurdlarını atıb getməyə məcbur etmişdir. - Ermənilərin törətdikləri bu cinayətlər az imiş kimi rus zabit Doluxanovun komandanlıq etdiyi erməni qoşunları 1919-cu ilin yanvar ayının axırlarında Ermənistandan Şərur qəzasına hücum edirlər. Ermənilərin Şərur tərəfə hərəkəti Araz-Türk Respublikasının hökumətinə çatan kimi hökumət tərəfindən sərəncam verilir ki, erməni qoşunlarının qabağı alınsın, həmçinin Şərur qəzasının "Qurd Qapısı" adlanan yerə erməni qoşunlarının qabağını kəsmək üçün Kalbalı xan Naxçıvan- skiniıı başçılığı ilə yerli müdafiə dəstələri göndərilir. Çox böyük qan tökülən döyüşlərdən sonra Baş-Noraşendən yuxarıda Zeyvə kəndində erməni daşnakları məğlub olaraq ge ri çəkilirlər. Bu məğlubiyyətlərə baxmayaraq sənədlərdə gös tərilir ki, ermənilər 1919-cu ilin yanvar-mart aylarında Nax çıvan, Şərur və Ordubad qəzalarına müxtəlif istiqamətlərdə hücumlar elmiş və böyük qırğınlar törətmişlər. 1 1. Nax. MRDA. f.314. s.5. iş.71. v. 4 23 Ermənilərin bu təcavüzləri ilə bağlı Azərbaycan DR-in Naxçıvandakı müvəkkili Səməd bəy Cəmilinski 20 mart 1919- cu ildə Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinə göndərdiyi teleqra mında yazırdı: "...Martın 19-da ermənilərin nizami qoşunları bizim üzərimizə üç tərəfdən çox güclü hücuma başlamışlar. Birincisi Böyük Vedi, ikincisi Tivi kəndi və üçüncüsü Ordubad tərəfdən. Xahiş edirəm bu barədə vəziyyəti bizim höku mətimizə çatdırasınız."1 Azərbaycanın Ermənistandakı nümayəndəsi Məhəmmədəli xan Təkinski 16 may 1919-cu ildə Azərbaycan DR-nın baş na zirinə göndərdiyi teleqramında yazır: "Mayın 2-də Naxçıvana erməni polkları hücum edib. Ona görə də Ermənistana təzyiq göstərmək lazımdır. Bizim polklarımızın. dərhal Ermənistan sərhəddində yerləşdirilmələrini məqsədəuyğun hesab edirəm. Naxçıvan rayonunun əhalisi müqavimət göstərməyə hazırdır. Lakin İngiltərənin Ermənistanın lehinə olaraq hadisələrə qa rışmasından ehtiyat edir. Mayın 2-də Devi Yerevandan Naxçıvana yola düşüb. Dilicanda natamam tərkibli 4-cü alay dayanıb. Diplomatik nümayəndə Təkinski."1 2 Naxçıvanı bitərəf zona elan edib Ermənistanın hakimiyyətinə vermək məqsədilə Naxçıvana gələn ingilis imperialistləri öz hərbi hissələrini Noraşen, Şahtaxtı, Naxçıvan, Culfa dəmiryol stansiyasında və Şərur-Dərələyəz şose yolunda yerləşdirmişlər. 1919-cu ilin may ayının 5-də Naxçıvan şəhərinə gələn ingilis generalı Devi Naxçıvan və Şərur qəzalarında yaşayan müsəl manları yığıb mitinq keçirir və bildirir ki, müsəlmanlar Er mənistan hökumətinin rəhbərliyinə tabe olmalıdırlar.3 General E. Devinin irəli sürdüyü bu təklifin hərtərəfli təhli lindən sonra şəhərin nüfuzlu adamlarından Hacı Həsənli mi tinqdə çıxış edib demişdir: "Mən şəhər əhalisi adından deyi rəm, biz daşnak hakimiyyətini qəbul etməyib ona tabe olma yacağıq."4 1. Nax. MRDA. f.314. s.5a. iş.71. v. 68 2. Yenə orada, iş 74, v. 154 1. Nax. MRDA. f.314. s.5a. iş 74. v. 154 2. Yenə orada. 24 Naxçıvan ölkəsində baş verən bu hadisələrlə bağlı Azər baycan Xarici İşlər Nazirliyi Azərbaycanın Ermənistandakı səlahiyyətli nümayəndəsi M. Təkinskiyə 17 iyun 1919-cu ildə göndərdiyi teleqramında yazırdı: "Naxçıvan, Şərur, Vedibasar, Şahtaxtı və Ordubad rayonlarında mövcud vəziyyət barədə təcili xəbər verin. Culfa kimin əlindədir?"1 Məlumdur ki, bu dövrdə Azərbaycan hökuməti Naxçıvana heç bir sahədə köməklik edə bilməzdi. Çünki yollar bağlanmış, əlaqələr kəsilmişdir. 21 iyun 1919-cu ildə M.Təkinski Azər baycan XİN-ə cavab teleqramında yazırdı: "Naxçıvan, Şərur, Vedibasar, Şahtaxtı rayonları erməni qoşunları (ingilislərin köməyi ilə-F.C.) tərəfindən zəbt edilmiş və orada Ermənistan hökuməti yaradılmışdır. Naxçıvanın milli şurası məndən xahiş edir ki, ittifaq komandanlığına çatdırım ki, ingilis generalları Devi, Xatisovun vədlərinə baxmayaraq Ermənistan hökuməti burada yaşayan müsəlmanları talan edir, axtarış aparırlar, əllərinə nə keçir, silah, mebel, dirək, taxta və başqa şeyləri daşıyıb aparırlar. Naxçıvan milli şurası xahiş edir ki, ittifaq komandanlığı bu qanunsuz hərəkətləri dayandırsın. Culfa da ermənilərin əlindədir. Siz Naxçıvan milli şurasının xahişini yerinə yetirməyi mümkün hesab edirsinizmi? Ordubadlılar hələ erməniləri Ordubada buraxmamışlar..."1 2 İngilislərin Naxçıvanda yaratdıqları ingilis-daşnak hərbi hökuməti əhalinin milli mənliyini təhqir edir, bir çox demo kratik fikirli adamları, hərbi rəisləri həbs edərək Alek- sandropola, (indiki Leninakan-F.C.) və Sevana sürgünə göndərmiş və bir çoxunu mühakiməsiz cəzalandırmışlar. Azərbaycanın xarici işlər naziri Mir Yusif Cəfərovun 8 iyul 1919-cu ildə Ermənistanda Azərbaycanın səlahiyyətli nüma yəndəsi M.Təkinskiyə göndərdiyi teleqram bunu bir daha sübut edir. Həmin teleqramda yazım: "Şərur-Naxçıvan tərəfdə ermənilər represiyaya başlamış və kütləvi surətdə həbslər etmişlər. Heç bir təqsiri olmayan görkəmli şəxslərdən Mirzə- libəy Bəktaşovu, Əli Səbri Qasımovu, Hüseynağa Novruzovu, 1. Nax. MRDA. f.314. s.5a. iş 74, v. 170 2. Nax. MRDA. f.314. s.5a. iş 74, v. 172. 25 Yüklə 17,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|