Filosofiya kk
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
6 minezleydi: «Filosofiyani aldin-ala predmetlerdi oysha qaraw dese boladi». (Gegel` Soch. M. , 1929 T. 1. s. 18). Filosofiya teoriyaliq du`n`yag`a ko`z-qaras bolg`anliqtan logikaliq sistemalasqan du`n`yag`a ko`z- qaras boladi. Basqasha aytqanda, ol du`n`yag`a, adamg`a ko`z-qaraslardin` a`piwayi jiyindisi emes, al ratsionalliq-logikaliq usil menen qurilg`an kategoriyalardin` sistemasi. Sonday-aq filosofiya teoriyalastiriwdin` en` joqarg`i, shekli usili. Bul minalardan ko`rinedi. Birinshiden, filosofiyanin` predmetinin` o`zinin` ken`ligi menen baylanisli. Bilimlerdin` birde-bir tarawi, ya bolmistin` sferasi filosofiyanin` predmetlik oblastina baylanisli aspektlerge iye emes. Sonin` ushin ha`m ta`biyattaniwdin`, siyasattin`, huqiqtin` h. t. b filosofiyaliq problemalari tuwrali aytamiz. Ekinshiden, ha`r tu`rli qubilislar ha`m protsessler filosofiyada ju`da` joqari uliwma da`rejedegi sipatlawg`a ha`m tu`sindiriwge iye. Filosofiyani ha`mme na`rse emes, al en` aldi menen uliwmaliq, universalliq qiziqtiradi. U`shinshiden, filosofiya bir na`rseni izertlep qoymaydi, sonin` menen birge buni izertlewdin` sha`riyatlarin, jolin filosofiyanin` predmeti ete aladi. Filosofiya biliwdin` ha`m praktikanin` universalliq printsiplerin izertley otirip, g`alaba metod ha`m metodologiyada bola aladi. A`dette a`debiyatta jeke ilimiy, uliwma a`meliy ha`m g`alaba metodlar dep bo`liw bar. Son`g`isina filosofiyani, filosofiyaliq metodti kirgizedi. Ne sebep filosofiyani g`alaba metod dep minezleymizW Birinshiden, jeke ilimiy ha`m uliwma ilimiy metodlar menen tikkeley ilimge qatnasli bolsa, filosofiya o`zinin` metodologiyaliq ta`sirin iskusstvog`a ha`m siyasatqa h.t.b. tiygizedi. Ekinshiden, filosofiyaliq metodlar praktikaliq metodlardan ha`m biliwdin` metodlarinan adamnin` ha`m praktikaliq iskerligin ha`m biliw iskerliginde o`z ishine aladi. Filosofiya tek metod emes, metodologiya da boladi. Demek ol biliw ha`m praktikaliq iskerlikti sho`lkemlestiriw ha`m quriwdin` printsiplerinin` ha`m usillarinin` sistemasi ha`m usi sistema tuwrali ta`limat boladi. Filosofiyanin` metodologiyaliq funktsiyasi, onin` du`n`yag`a ko`z-qarasliq funktsiyasi menen ajiralmas baylanista. Bul degen so`z, filosofiyada qa`liplesetug`in du`n`yanin` du`n`yag`a ko`z-qarasliq kartinasi basinda metodologiya ha`m bola aladi. Aqiri adamlardin` oyina ha`m minez qulqina, iskerliginin` ha`r qiyli sferasina (ilim, iskucstvo, siyasat h.t.b.) ta`sir etedi. Solay etip, filosofiya o`zinin` metodologiyaliq funktsiyasin a`melge asira otirip, ol oylawdin` ha`m minez quliqtin`, iskerliktin` qa`liplesiwinde tikkeley qatnasadi. Bul usillar sonday faktorlar boladi, onda ha`r bir tariyxiy da`wir o`zin ko`rsete, sa`wlelendire aladi. Onin` u`stine ha`r bir filosofiyaliq sistema o`z da`wirinin` tuwindisi. Sonin` menen birge sol da`wirdin` ma`nisin ha`m tiykarg`i tendentsiyalarin sa`wlelendiredi. Filosofiya o`zinin` problemalarinda ha`m tu`sinik apparatinda adamzattin` toplang`an praktikaliq ha`m biliw ta`jiriybesin sintezleydi, sistemalastiradi. Basqasha aytqanda, filosofiya o`zinin` problematikasinda ha`m kategoriyalliq du`zilisinde uliwmalastirilg`an, teoriyalastirilg`an formada bolmis penen sananin` teren`, tiykarliq protsesslerin sa`wlelendiredi. Sonday-aq filosofiya aksiologiyaliq qa`siyetke ha`m iye. «Du`n`ya-adam» sistemasin tu`siniw ushin filosofiya onda bolip atirg`an protsessslerdi tek «haqiyqat», «shinliq» ko`z-qarasinan emes, al, «iygilik», «jaqsiliq», «jamanliq» pozitsiyasinan ha`m, «payda», «suliwliq» h.t.b. pozitsiyalarinan ha`m bahalaydi Bul filosofiyanin` filosofiyag`a deyingi (ku`ndelikli, mifologiyaliq, diniy) ko`z-qaraslardan ayirmashilig`i. Filosofiyaliq problemalardin` printsipialliq ayirmashilig`i sonda olar eki tu`rli ta`biyatqa iye. Bir ta`repten, olar waqittin` ha`r bir tariyxiy aralig`inda konkret-tariyxiy formag`a iye. Ol sol da`wirdin` o`zgeshelikleri menen belgilengen. Ma`selen, orta a`sir ma`dniyatinda dinnin` hu`kimdarlig`in bildirdi ha`m sog`an sa`ykes filosofiyaliq ma`selelerdin` qoyilisin belgiledi. XVII-XVIII-a`sirlerde birinshi plang`a mexanika shig`adi ha`m sol da`wirdin` filosofiyasinin` ayirmashilig`in belgiledi. Aqiri, filosofiyaliq problemalar mexanistlik ko`z-qaraslar prizmasinan qaraldi. Ekinshi ta`repten, filosofiyaliq problemalar bolmistin` tiykarg`i ma`selelerin qarag`anliqtan, olar «ma`n`gi» problemalar toparina kiredi. Filosofiyaliq problemalardin` «ma`n`giligi» sonda, olar birden ha`mme waqit ha`m ha`mme a`wladlar ushin sheshilmeydi. Ha`r bir tariyxiy da`wir ushin, adamlardin` a`wladlari ushin bul problemalar jan`adan qoyila beredi . 7 Filosofiyanin` tiykarg`i qurali (metodi) teoriyaliq oylaw. Filosofiya o`z arsenalinda ya ximiyaliq reaktivlik mikroskoplarg`a ya teleskoplarg`a iye emes, onin` qurali-abstraktsiyanin` ku`shi. Jan`a da`wirge deyin filosofiya faktologiyaliq ha`m eksperimentalliq bazag`a iye bolg`an joq. Sonin` ushin filosofiyada tiykarg`i usil oy juwirtiw (umozrenie) boldi. Empiriyaliq bazanin` jarlilig`inan filosofiyaliq oy juwirtiw (umozrenie) baqlaw ha`m eksperimenttin` faktlari menen ilimiy tastiyiqlanbaytug`in logikaliq qurilmalarg`a qurilg`an edi. Filosofiyaliq biliwdin` tag`i bir qurali - intellektualliq intuitsiya. Interpretatsiya ha`m filosofiyaliq biliwdin` a`hmiyetli qurali. 2. Du`n`yani biliwge bag`darlang`an oylawdin` qa`legen formasi o`zinin` rawajlaniwinin` belgili etapinda o`zin-o`zi belgilew problemasina tap boladi. Bul o`zin-o`zi belgilewde ha`rqashan tiykarg`ini onin` ko`rinisinin` ayriqsha formalarinan ajiratiw, belgilewshini belgileniwshiden, tiykarg`ini bag`iniwshidan ajiratiw protsessin o`tedi. Aytayiq, matematikaday a`yyemgi ha`m qatan` ilim o`zinin` predmetlik oblasti boyinsha tiykarg`i ma`seleleri boyinsha diskussiyani talap etpeydi. XX-a`sirdegi belgili matematik, logik ha`m filosof B. Rassel usi ju`z jilliqtin` basinda minaday degen edi: «jan`asha matematikanin` bas triumflarinin` biri matematikanin` ne ekenligi haqqinda ma`selenin` ashiliwinda» Basqa waqitlar minadayda esitiw ha`m boldi. Matematikanin` predmetinin` ha`m tiykarg`i ma`selesinin` nede ekenligin bilmew matematiklerge ashiliw jasawg`a mu`mkinshilik berdi. XX-a`sirde matematika degen neW Degen sorawdi ha`r tu`rli tu`siniw matematikada ko`p g`ana bag`darlardi payda etti. . Filosofiyanin` tiykarg`i ma`selesi sipatinda neni tu`sinemiz Barliq filosofiyaliq problemalardi u`sh tiykarg`i toparg`a bo`liw mu`mkin. 1. Du`n`ya degen ne (Chto est` mir) 2. Adam degen ne (Chto est` chelovek) 3. Du`n`ya menen adam arasindag`i ko`z-qaras qandayW (Kakovi otnosheniya mejdu chelovekom i mirom) Qa`legen filosofiyaliq sistema usi u`sh topardin` birewi menen baylanisli boladi. Solay etip filosofiyanin` tiykarg`i ma`selesi - «du`n`ya-adam» sistemasi arasindag`i qatnas ma`selesi. Du`zilisi boyinsha filosofiyanin` tiykarg`i ma`selesi filosofiyanin` predmetlik oblasti menen sa`ykes keldi. Bul tu`sinikli. Sebebi ol filosofiyanin` problemaliq maydanin, predmettin` shegarasin belgileytug`in substantsialliq qatnasti bildiredi. Biraq mazmuni boyinsha filosofiyanin` predmetlik oblasti onin` tiykarg`i ma`selesinen ken`. Filosofiyanin` tiykarg`i ma`selesinin` du`zilisi ha`m rawajlaniw ma`selesine kelsek, soni na`zerde tutiwimiz kerek, filosofiyanin` predmetlik oblastin belgilewshi problemalarinin` o`zgeriwi menen filosofiyanin` tiykarg`i ma`selesi ha`m o`zgeredi. Tiykarg`i ma`sele anaw ya minaw tariyxiy da`wirdin` filosoflarinin` diqqat orayindag`i ma`sele boladi. Basqasha aytqanda, filosofiyanin` tiykarg`i ma`selesi o`zinin` tariyxiy formalarina iye, bular filosofiyaliq oylawdin` bag`darin bildiredi. Filosofiyanin` tiykarg`i ma`selesinin` tariyxiy formalarin qarasaq, minalardi ko`remiz. Mifologiya menen salistirg`anda filosofiya sub`ektivlik penen ob`ektivlikti ajiratiwdan baslanadi. Sonliqtan birinshi filosoflardin` du`n`yag`a qatnasi «ne-ya»nin` «ono» - («men emestin`» olg`a), sirtqi, jekelikten u`stinlikke (kosmos, ta`biyat), adamg`a qarsi turiwshig`a qatnasi. Antikaliq filosofiyada filosofiyanin` tiykarg`i ma`selesi birinshi tiykardi izlew menen, pu`tkil du`n`yanin` tiykarinda ne bar ekenligin aniqlaw menen baylanisli boldi. Faleste - suw, Anaksimandrda - hawa, Geraklitte - ot, Platonnin` ideyalari, Demokrittin` atomlari - usinday baslamalardin` variantlari. Basqasha aytqanda, antikaliq filosofiyanin` tiykarg`i ma`selesi ontologiyaliq boyawg`a iye. Orta a`sirlik filosofiya ha`m ontologiyaliq boyawdi saqlaydi. Biraq ayirmashiliqqa iye. Teologiya du`n`ya - quday (mir - bog) sistemasina iye. Jan`a da`wir filosofiyasinin` tiykarin saliwshi F. Bekon ha`m R. Dekart o`zlerinin` filosofiyasinin` tiykarg`i bag`darlamalarin gnoseologiyaliq-metodologiyaliq aspektte qaraydi. Empirizm (Bekon), induktivizm (Bekon), deduktivizm (Dekart). «O`mir su`rip turg`an du`n`ya jetilgen beW», «Bul du`n`yada XX-a`sirde ne jag`adi, ne jaqpaydiW» (aksiologiya), «Du`n`yani praktikaliq jaqtan o`zgertiw mu`mkin be ha`m qalayW» jan`asha da`wir payda etken ma`seleler. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|