Filosofiya kk

 
18 
 Zaratustra ta`liymati diniy formag`a iye. Ol xaliqtin` ku`shlewden ha`m tonawdan, topilislar ha`m 
shetletiwden  saqlawg`a,  qiynaliwina  qiynaladi,  nizamdi,  ta`rtipti  saqlawg`a  shaqiradi.  Zaratustranin` 
ta`liymatina kim qulaq qoysa, sog`an jer uchastogi, suw, mal ushin jaylaw, terrasali jay, hayalliqqa on 
bes jasar qiz wa`de etiledi.  
Agrarliq  reforma  ideyasi  ushin  Zaratustrag`a  ja`miyettin`  basindag`ilar  qarsi  shiqti.  Ol  nizamnan 
tisqari esajobasip, ja`miyetten quwildi, mal-mu`lki konfiskatsiyalandi (Sm. Makovel`skiy O. Avesta.  s. 
99).  
Zaratustradan  son`  Avestanin`  son`g`i  bo`limlerinde  kompromiss  ideyalar  basim,  buring`i 
demokratizm  joq,  bayliq  ha`m  vlast`  joqari  bahalanadi.  Bul  na`rse  zoroastrizmnin`  evolyutsiyasinin` 
payda  bolip  kiyatirg`an  hu`kim  su`riwshi  qwl  iyelewshilerdin`  klasinin`,  son`  feodallardin`  ma`pleri 
haqqinda guwa boladi.  
B. e. sh. II a`sirde Baktriyada payda bolg`an qa`wimler bul jerde joqari rawajlang`an tsivilizatsiya 
menen,  ekonomika,  ma`deniyat,  ma`mleketshiliktin`  traditsiyalari  menen  ushirasti.  Bul  keliwshilerdi 
sotsialliq  ha`m  ma`deniy  rawajlaniwin  boldirip,  sol  da`wirdin`  jerju`zlik  derjavalarinin`  biri  -  Kushan 
imperyasini payda etti.  
Kushan  imperyasi:  Shig`isqada  Xan`-Qitay  batisinda  Parfiyan  patshalig`i  menen  ushlasip,  Go`ne 
du`n`yanin`  tsivilizatsiyasinin`  buring`i  bo`leklenip  qalg`an  oraylarin  ushlastirdi.  Go`ne  du`n`yanin` 
Britaniya  atawlarinan  baslap  Tinish  okean  jaylawlarina  deyin  Rim,  Parfiya,  Qitay  ha`m  Kushan 
imperatorinin`  qol  astinda,  ta`sirinde  boldi.  Qitay  tekstlerinde  Kushan  imperisin  basqariwshilar  Rim 
ha`m  Xan`  ma`mleketlerinin`  hu`kimdarlari  menen  birlikte  pu`tkil  du`n`yani  o`z-ara  bo`lisken  Aspan 
ullari dep ataladi. (Sm: Gafurov B. T. Kushanskaya epoxa i mirovaya tsivilizatsiya//V. kn Tsentral`naya 
Aziya v Kushansskuyu epoxu. M. 1974. T. 1. s. 65).  
Kushan  ha`m  parfiyanlardin`  jerleri  arqali  Qiytaydan  Rim  Jer  orta  ten`izine  deyin  bul  da`wirde 
adamzat  tariyxinda  birinshi  transkontinentalliq  sawda  ha`m  diplomatiyaliq  trakt  -  Ulli  jipek  joli  o`tti. 
Bul  da`wirde  ten`izde  ju`riwshiler  Vasko  da  Gain  deyin  min`  jillar  burin  Indiya  okeani  boyinsha 
regulyar da`rejede rimliler jen`ip alg`an Egipet penen Kushan derjavalarinin` ten`iz da`rwazalari - Batis 
Indiyanin` portlari arqali qatnaslar boldi. Bul da`wirde Orayliq Aziyanin` da`r`yalar aralig`inan Shig`is 
Evropag`a deyin dalan`liqlar arqali jol boliwi itimal.  
Buddizm  Orayliq  Aziyada.  Buddizmnin`  Orayliq  Aziyada  tarqaliwi  jergilikli  traditsiyalardi  jutip 
jiberiw  bolmadi.  Bul  o`z-ara  ta`sir,  tarnsformatsiyalar  menen  baylanisli.  Bul  ma`selen,  xramliq 
arxitekturada  ko`rinedi.  Baktriyadag`i  budda  xramlari  (son`inan  uliwma  Orayliq  Aziyada  uliwma) 
qurilisi,  planirovkasi  boyinsha  kushang`a  deyingi  ha`m  erte  kushanliq  indiyanin`  siyiniw  orinlarin 
qaytalaw  emes,  ol  aldin`g`i  ha`m  Orta  Aziya  ushin  xarakterli  xramliq  kompleksler  boldi  (o`zinshe 
tomag`a-tuyiq  siyiniw  orni  tar  koridorlar  h.t.b.).  Qara  tepedegi  qaziw  payitinda  aniqlandi.  Bul  Orayliq 
Aziya buddizmindegi jergilikli ag`is sol waqitlari ha`m dawam etti. (Ta`jikstannin` tu`sligindegi budda 
monastirin  qaziwda  aniqlandi)  Adjina-tepe.  Orayliq  Aziyadan  budda  ma`deniyati  Qitay,  Yaponiya, 
Koreyag`a  taradi.  Qitay  tekstlerinde  onlag`an  budda  monaxlardin`  (Baktriya,  Sogda  ha`m  Parfiyadan 
shiqqan)  atlari  bar.  Olar  diniy  traktatlardi  qitay  tiline  awdarg`an.  Geybir  izertlewshilerdin` 
pikirlewinshe, Orayliq Aziya monaxlarisiz Qitay II-IV a`sirdegi buddizm tuwrali hesh na`rse bilmegen 
bolar edi.  

---

 
19 
Manixeylik 
B.  e.  sh.  II-III  a`sirlerde  qulliq  du`zim  feodalizmnin`  payda  boliwi  menen  krizis  ha`m  joq  boliw 
fazasina o`tedi. Krizislik jag`daylar Mesopotamiyada, Iranda ju`da` seziledi. Krizistin` ideyaliq ko`rinisi 
sipatinda  zoroastrizmnin`  jan`a  izbasarlarinin`  biri  manixeilik  payda  boladi.  Onin`  tiykarin  salg`an 
Mani.  216  ya  217  jili  Vavilonda  tuwilg`an.  Aramey,  parsi  tillerde  birneshe  diniy  ha`m  etikaliq 
xarakterdegi traktatlar jazg`an. Manixey jaziwi dep atalg`an alfavit oylap tabildi.  
Zoroastrizm  dininin`  basindag`ilar  Mani  ta`liymatin  dushpanliq  penen  qarsi  aldi.  Ol  quwg`ing`a 
ushirap,  Irannan  qashti.  Qaship  ju`rip  aq,  ta`liymatin  na`siyatlap,  Mani  o`zine  ko`p  pikirlesler  tapti. 
Bunnan  seskengen  zoroastristlik  din  basindag`ilar  (jretsler)  273  jil  Ktesifong`a  filosofiyaliq 
diskussiyag`a  shaqirdi.  wut-jili  tyur`mag`a  taslanip,  wuy  jili  o`ltirildi.  Manixeylik  jaqsiliq  ha`m 
jamanliq baslamag`a tiykarlanip, dualizmge bag`darlanadi. Og`an xristianliq ha`m gnostitsizm ta`sir etti.  
  Manixeilik  ta`liymattin`  diyxanliq-demokratiyaliq  xarakteri  onin`  Mesopotamiya,  Siriya,  Egipet 
ha`m Rim imperiyasinin` Shig`is oblastlarina III a`sirde ha`m bizin` eramizdin` son`g`i a`sirlerinde ken` 
tarqaliwina jag`day du`zdi. Biraq manixeiliq gu`restin` anaw ya minaw ha`reketin biykarladi gu`restin` 
passiv  formalarin  g`ana  u`gitledi.  Mayda  sektalarg`a  bo`linip  ketti.  Bul  xristianliq  sektanrdin`  payda 
boliwina ta`sir etti.  
Mazdakizm 
Feodalizm  bunnan  son`g`i  a`sirlerde  Orayliq  Azyai  ha`m  Iranda  rawajlaniwin  dawam  etti. 
Diyqanlardi qulliqqa saliw ku`sheydi ha`m bul klassliq qarama-qarsiliqti ku`sheytti. Urislar, o`nimnin` 
bolmawi,  stixiyali  jag`daylar  bul  protsesslerdi  ju`da`  ku`shetip,  feodaldin`  siyasatinan  diyqan 
massasinin`  narazilig`i  ku`sheydi.  Bul  qarama-qarsiliq  sa`wleleniwi  jan`a  diniy-filosofiyaliq  bag`dar-
mazdakizm boldi.  
Mazdak  -  jrets.  529  jil  o`ltirildi.  Da`slep  Mazdak  zoroastrizmnin`  jretsi  sipatinda  Iran  shaxi 
Kovada I din` (488-528) sarayina jaqin boldi ha`m oni reformanin` za`ru`rligine isendirmekshi boldi.  
Biraq  mazdak  ha`reketin  basip  taslag`an  menen  onin`  ideyalari  Iran,  Orayliq  Aziya  ha`m 
Azerbayjan  territoriyalarina  xaliq  massasinin`  gu`resinin`  bayrag`i  sipatinda  dawam  etti.  Orayliq 
Aziyada mazdakizm ideyasi XII a`sirge shekem dawam etti. (Ocherki istorii obshestvenno-politicheskoy 
misli v Uzbekistane. Tashkent, qouu. s. 25).  
Qizig`arliq moment: zoroastrizm eki baslamanin` gu`resin jaqsiliq ha`m jamanliqtin`, jaqti menen 
qaran`g`iliq gu`resi, ten`liktin` mazdakliq sotsialliq ideallari, mu`liktin` ha`m tutiniwdin` birligi ideyasi. 
Palestinada eki a`sir araliq. o`mir su`rgen Kumran obshinasinin` ideologiyasina sa`ykes keledi.  
Geybir juwmaqlar 
1)  Solay  etip,  VII-VIII  a`sirlerde,  islamnin`  eniw  qarsan`inda  Orayliq  Aziya  xaliqlarinin`  u`lken 
bolip ha`r tu`rli formadag`i zoroastrizmdi, a`sirese, mazdakizm ha`m manixeylikti propagandaladi.  
2) Du`n`yag`a ko`z-qaras, moral` usi sistema arqali baylanisti.  
Taza filosofiyaliq sistemalardi, ta`liymatlardi bul da`wirlerge baylanissiz qaraw qiyin.  
 Dene o`lmeytug`in jannin` waqitsha saqlawshisi,  ha`tteki qa`bipi degen pikip Pifagopdan baslap 
filosofiyaliq  idealizmge  ha`m  mistitsizmge,  xpistian  diniy  ta`liymatina  deyingi  apaliqta  bipinshi 
ma`ptebe  opfiklik  doktpina  negizinde  payda  boldi.  Opfiklep  xaliq  massasina  jaqin  boldi  ha`m  Dionis-
Zagpee  tuwpali  jan`alang`an  mifti  o`z  ta`liymatinin`  tiykapi  etti.  Bipaq  opfizm  filosofiyag`a  aynala 
almadi. Ha`tteki filosofiya payda bolg`annan keyin de filosofiyanin` aldindag`i doktpina sipatinda bola 
bepdi.  
Solay  etip,  opfiklepdin`  ha`m  basqada  bip  qatap  mifologiyaliq  doktrinalapdin`  wa`killepi 
gpeklepdin`  da`stu`piy  dinlepin  du`zetiwdi  ha`m  tazalawdi,  puwxiy  jaqtan  jaqsi  islengen  din  menen 
almastipiwg`a  upindi.  Al  bul  da`wipde  (b.  e.  sh.  VI-a`sip)  du`n`yag`a  pu`tkilley  basqasha  ko`z-qapasti 
Ioniya  natupfilosofiyasinin`  wa`killepi:  Fales,  Anaksimandp,  Anaksimen  tutti.  ^shewide  miletlilep  edi. 
Milet  sol  waqittag`i  Kishi  Aziyadag`i  gpek  polislepinin`  ishindegi  ekonomikaliq  jaqtan 
pawajlang`anlapinan esaplanadi.  
Adamzat  tapiyxinda  bipinshilepden  bolip  Milet  oyshillapi  qopshap  tupg`an  pu`tkil  a`lemdi  o`zi 
menen  o`zi  pawajlanip,  o`zin-o`zi  ta`ptipke  salip  tupg`an  sistema  sipatinda  tu`sindipdi.  Bul  kosmos, 
ioniyli  filosoflapdin`  pikipinshe  qudaylap  ta`pepinen  ha`m  do`pemegen  ha`m  ol  ppintsipinde  ma`n`gi 
jasawi tiyis. Bipaq oni basqapip tupg`an nizamlapdi adam tu`sine aladi. Olapda hesh qanday mistikaliq, 

---