106
obrazli oylaw menen baylanisli iskusstvo. Biraq ol so`zde emes, al predmetlik sa`wleleniwde ko`rinedi.
Adamda tu`r sezimin ta`rbiyalaw, kompozitsiyani tu`siniw uqiplilig`i ju`da` za`ru`r.
Jivopis`ti qabillay biliwde tu`rdin` ta`sir etiwi, tu`r boyinsha talg`amdi ta`rbiyalawdin` a`hmiyeti
zor.
Jivopis` penen birge su`wretlew iskusstvosina skul`ptura da kiredi. Onin` spetsifikasi
sa`wlelendiriwshi predmetke ha`m og`an baylanisli bildiriw qurallari baylanisli.
Skul`pturanin` tiykarg`i ha`m derlik jalg`iz predmeti,-bul adam. Skul`pturada jag`daylar, sharayatlar
birilmegenlikten obrazdin` xarakteristikasi adamnin` sirtqi kelbetin ko`rsetiw, biynelew menen
sheklenedi. Ayriqsha tiplendiriwdin` talabi ko`teriledi. Realistlik skul`ptura simvolikanin`,
allegoriyanin` tilinen paydalanadi.
l) Ko`rkem a`debiyat.
Ko`rkem a`debiyat o`mirdi ken` sa`wlelendiriw ha`m so`z arqali ideyalardin` baylig`in ko`rsetiw
tiykarlanadi. a`debiyat-bul so`z benen g`ana haqiyqatliqti bere biletug`in iskusstvo. A`debiyat-bul so`z
arqali plastikaliq sa`wlelendiriw iskusstvosi. Ma`selen, Gogol`din` «o`li janlarinin`» tekstin toliq
bilmesek te, so`z arqali berilgenlikten Chichikov, Plyushkinlerdin` obrazlari ba`rha ko`z aldimizda
turadi. Sonliqtan a`debiy shig`armanin` tilinin` su`wretlew a`hmiyeti basliliqqa iye.
Ko`rkem a`debiyatta so`z geroydi xarakteristikalaw usili, onin` individualliq kelbetin xarakterin
beriw usili bolip tabiladi.
a`debiyattin` tili-duris, suliw so`zdin` u`lgisi, etaloni da Stanislavskiy waqtinda so`zlerdi ta`sirli,
aniq emes etip aytqan bir akter¬a minaday degen edi: — Xudojniktin` waziypasi adamlardi duris ha`m
suliw so`ylewge u`yretiwde. Sonday-aq, ko`rkem a`debiyat iskusstvonin` ko`p g`ana tu`rleri ushin
ideyaliq-tematikaliq tiykar bolip ta tabiladi. Teatr, kino, vokalliq muzika ushin — realizmnin`
tiykarlaniwi — bul K.S.Stanislavskiydin` sistemasi. Bul sistema tek teatralliq emes, qa`legen atqariw
iskusstvosinin` estetikaliq tiykari bolip tabiladi. Geyde Stanislavskiy sistemasin akterliq
tvorchestvosinin` belgili priemlarinin` sistemasi dep tu`sinip, tek akterliq texnikag`a g`ana sayu bar.
Bul duris emes. Stanislavskiy sistemasi tek akterliq sistemani g`ana emes, al p`esanin` teren` ideyaliq
mazmunin ashiwdi da talap etedi.
2) Arxitektura ha`m qollanba iskusstvo.
Arxitektura funktsiyasi boyinsha utilitarli. Ol ja`miyettin` materailliq talabin qanaatlandiradi. Sonin`
menen birge bul ayriqsha iskusstvo. Qullasi, arxitekturani, qollanba iskusstvoni so`z etkenimizde
olardin` mazmunindag`i praktikaliq, utilitarliq moment penen ko`rkem, estetikaliq maqsettin`
organikaliq ushlasiwin na`zerde tutiwimiz kerek. Arxitekturanin` spetsifikasi sonda: onin` obrazlari
ta`siri — emotsionalli xarakterge iye. o`mirdin` konkret qubilis ha`m ta`replerin berip qoymastan,
o`mirdi tastiyiqlaw, go`zzalliq ideyalarin da beredi. Bizin` elimizdegi arxitekturaliq stilimiz tek
funktsionalliq g`ana emes, al ideyaliq a`hmiyetke iye. Arxitekturanin` ideyalilig`i — o`mirdin` obrazli
iyiliwinde, miynetkeshler ushin mu`mkinshiliklerdin` boliwinda ha`m estetikaliq idealdin`
tastiyiqlaniwinda.
Arxitekturada funktsionalliqqa iye na`rse ha`rqashan suliw. Xizmet etiw funkiyasina iye, qolayli
bina` (zdanie) sonin` menen birge suliw da boladi.
Ko`rkemlep qayta islew (turmis predmetleri) barisinda biz formadan, qollanba, bezew
iskusstvosinin` materialinin` estetikaliq ta`biyatinan la`zzet alamiz.
Predmetlerdi (turmis predmetlerin) ko`rkem islew ha`rqashan belgili stil`di bildiredi. Eger bezew
iskusstvosina «stil`» tu`sinigin qollanbasaq, o`ndiris predmetlerin estetikaliq islewdin` ramkasinan
shiqpay qaladi. Stil`-bul tar egoistlik g`ana qubilis emes, al ideologiyaliq ta qubilis. Kiyimnin` stili,
kvartirani bezewdin` stili h.t.b. tuwrali ma`seleni qoya otirip, bu`gingi estetika o`zinin` ideyaliq ko`rkem
kriteriylerin islep shig`aradi.
Arxitektura ha`m qollanba iskusstvo adamnin` ku`ndelikli talg`amina ta`siyr etedi.
Solay etip, iskusstvonin` tu`rlerin qarag`animizda olardin` tek jeke jasawin emes, al tig`iz baylanisin
ko`remiz.
Su`wretshi Repin kompozitor Rimskiy-Korsakovtin` «Shaxrezadasin» tin`lap otirip bilay degen:
«Qanday qu`diretli shig`arma. Menin` oylawimsha bizlerge, jivopisetslerge bunnan ko`p na`rseni
u`yreniw mu`mkin». Iskusstvo tu`rlerinin` bir-biri menen tig`iz baylanisi adamzattin` ko`rkem
107
rawajlaniw tariyxinda ha`rtu`rli. Ha`rbir da`wirde iskusstvonin` bir tu`ri birinshi plang`a ko`teriledi. Usi
bu`gin de a`debiyat ha`m kinonin` iskusstvonin` basqa tu`rlerine u`lken ta`siyrin esapqa aliwimiz tiyis.
Ma`selen, teatrda kino, muzika qurallari paydalanadi. Bunday baylanis sintezge o`tedi. Iskusstvonin`
sintezi arxitektura, jivopis` њa`m skul`pturanin` baylanisinan da ko`rinedi.
Iskusstvonin` formalarinin` baylanisi-a`debiy shig`armalardin` instsenirovkasi, ekranlastiriliwi,
olarg`a grafikaliq illyustratsiya. Ma`selen, «Letyat juravli» («Tirnalar ushpaqta») fil`mi «Ma`n`gi
tiriler» p`esasinin` tiykarinda qoyilg`an. Favorskiydin`, Pushkinnin` «Kishkene tragediyalarina»
illyustratsiyalari o`zinshe erkin shig`armalar sipatinda jasaydi. Baletler, operalar jiyi-jiyi original
librettalarg`a g`ana qurilip qalmastan belgili roman, dramalardin` syujetine de quriladi.
4. Iskusstvonin` tiykarg`i tu`rlerinin` spetsifikasi qanday ha`m bul spetsifikanin` shegarasi nede?
a`lbette, bul shegara bar. Biraq absolyut emes. Ma`selen, a`debiyattin` shegarasi ken`isliklik ha`m
waqitliq iskusstvo tu`rleri menen salistirg`anda ju`da` aniq ko`rinedi. Teatr ha`m kino ju`da` uqsas.
Biraq ha`rqaysisinin` o`z shegarasi, spetsifikasi bar.
Qullasi, iskusstvo tu`rlerinin` o`z spetsifikasi bar ekenligin esapqa aliw menen olardin` o`z-ara
qatnasinin` bar ekenliginde biliwimiz kerek. Birinshiden, ja`miyettin` qa`liplesken rawajlaniwinin`
shegarasinda iskusstvo tu`rlerinin` birin-biri bayitiwi. Ekinshiden, bul — iskusstvo tu`rlerinin` sintezi,
iskusstvonin` ha`rbir tu`rinin` ko`rkem ma`deniyattin` jan`a tu`rinin` ramkasinda ekinshisine aralasiwi,
qosiliwi.
Iskusstvonin` ha`r tu`rinin` mazmuninin` bir-birine ta`siri haqqinda aytqanimizda ha`rbir
iskusstvonin` haqiyqatliqti sa`wlelendiretug`inlig`in, biraq bul sa`wlelendiriwdin` qiyin ha`m qarama-
qarsiliqli ekenin esapqa aliwimiz kerek. Iskusstvonin` qa`legen tu`ri haqiyqatliqqa tikkeley qatnas jasay
bermeydi. Jiyi-jiyi iskusstvonin` belgili tu`ri haqiyqatliqti sa`wlelendiriwde basqa iskusstvolardag`i
sa`wlelendiriwdi qollanadi. Ma`selen, Oyaniw da`wirinin` orta a`sir jivopisi o`zine mazmun etip belgili
a`debiy syujetti paydalanadi. Oyaniw da`wiri ushin bul — bibliyaliq syujetler, klassitsizm ushin grek
ha`m rim mifologiyasi.
Iskusstvonin` ha`rbir tu`ri basqa tu`rlerinin` rawajlaniwina ta`sir etedi. a`debiyat syujeti operag`a,
balet ha`m basqa da muzikaliq shig`armalarg`a o`tedi. Sonday-aq, arxitektura, jivopis` ha`m muzika
shig`armalari a`debiyattin` tiykari sipatinda da boladi (ma`selen, Tolstoydin` «Kreytserova sonata»
shig`armasi, V.Pogonin` «Sobor parijskoy bogamateri» shig`armasi.
Bul o`z-ara qatnaslar iskusstvo tu`rlerinin` mazmun ramkasinda g`ana emes, ko`rkem forma
ramkasinda da a`melge asadi. Biraq, bul mexanikaliq tu`rde bolatug`in «ko`shirme» emes, al bir
iskusstvo tu`rinin` mazmuni menen formasinin` ekinshi tu`rine qiyin ha`m quramali tu`rde o`tiwi.
Bunda tvorchestvoliq podxod bar.
V.I. Muxina o`z waqtinda: qollanba (prikladnoe) iskusstvo arxitekturanin` ta`sirinde rawajlanadi
degen edi. Shininda da arxitektura o`z da`wirinin` qollanba iskusstvosina ta`sir etedi. Ma`selen,
kiyimnin` tipi ko`p jag`dayi da arxitektura menen belgilenedi. Ko`z aldimizda arxitekturanin` ta`sirinde
adamlardin` mebel`ge qatnasi boyinsha talg`ami da o`zgeredi.
A`debiyat su`wretlew iskusstvosina muzika qalay ta`siyr etse, solay ta`siyr etedi.
Iskusstvo tu`rlerinin` bir-birine ta`siyri belgili jag`dayda sintezge aynaladi. Sintetikaliq iskusstvo
tu`rleri: kino, teatr, televidenie.
a) a`debiyat ha`m iskusstvonin` basqa tu`rleri
Bul ma`seleni ko`rkem a`debiyat iskusstvosi basqa tu`rlerinin` baylanisi tiykarinda qarap ko`remiz.
Ko`rkem a`debiyat ha`zirgi zaman adaminin` iskerliginde, onin` estetikaliq du`n`yasinda u`lken
a`hmiyetke iye.
A`debiyat ha`m iskusstvo dep bo`lemiz. A`debiyat iskusstvosinin` bir bo`legi emes peW a`debiyatti
bo`lip alip qarag`animizda a`debiyattin` obrazlari bo`lip qaraladi, onin` ayriqsha xarakteri esapqa alinadi
ha`m iskusstvo sem`yasinda a`debiyat basqa iskusstvo tu`rlerine material boladi. Bul material-boyaw
emes, ses emes, dinamikadag`i adamnin` denesi emes. So`z ayriqsha material, ol ko`rsetpelikke,
sezimlik konkretlikke iye. Ma`selen, awdarma a`debiyattan basqa iskusstvo tu`rlerinin` ha`r qaysisisina
da kerek emes. (Jivopis`ti, muzikani, oyindi ha`mme millet wa`killeri de «awdarmasiz» tu`sinedi.)
A`debiy material o`mirdi ha`r ta`repleme sa`wlelendiriw boyinsha ken` mu`mkinshiliklerge iye. Usi
qa`siyet iskusstvonin` basqa tu`rlerine ta`n emes.
b) a`debiyat ha`m jivopis`
Dostları ilə paylaş: |