42
(ayriqsha pikir) degen juwmaqqa keldi. Bul pikirde ha`rekettin` jeke formasinin` (mexanikaliq)
ha`rekettin` jeke formasinin` baylanisi ha`m ayirmashilig`i tastiyiqlanadi. Son` ala ilim praktika ashqan
faktlardi uliwmalastiriw, ha`rekettin` ha`r tu`rli formalarinin` basqalarina aynaliwi minaday juwmaqqa
alip keldi: ha`rekettin` qa`legen formasi ha`r qanday jag`day ushin belgili sharaytlarda tuwra ya janapay
tu`rde ha`rekettin` basqa formasina aynaliw mu`mkinshiligine iye ha`m ma`jbu`r (g`alabaliq pikir).
Tiykar ha`m qubilis
Ja`miyetlik praktika ha`m ilimlerdin` rawajlaniwi soni ko`rsetedi, ob`ektiv du`n`yanin`
predmetleri ha`m qubilislari bizin` tikkeley qabillawimizg`a qolay sirtqi ta`replerdi ha`m tikkeley
baqlaw qiyin, ishki jasirin ta`replerdi ha`m o`z ishine aladi.
Tiykar predmetler ha`m qubilislardin` ishki, en` negizgi o`z-ara baylanislarin an`latadi. Qubilis -
bul haqiyqatliqtin` predmetlerinin`, protsesslerinin` sirtqi, az turaqliliqqa iye ta`repi. Qubilis - tiykardin`
ko`rinisi. Qubilislar tikkeley sezim organlari, sonday-aq bizin` seziw organlarimizdi toliqtiratug`in ha`m
ku`sheytetug`in janapay tu`rdegi ha`r tu`rli qurallardin` - teleskop, mikroskop, quramli fizikaliq
priborlardin` ja`rdeminde qabillaniwi mu`mkin.
Tiykar kategoriyasi ta`biyattin` ya ja`miyettin` jeke bir qubilisinin` emes, al ko`p qubilislardin`
uliwma tiykarin ashadi. Bunin` u`stine tiykar kategoriyasi qubilislardag`i qa`legen uliwmalasqan emes,
al bul qubilislardin` ta`biyatin ha`m rawajlaniwin belgileytug`in uliwmaliqti an`latadi. Bug`an miynet
(tiykar) ha`m qubilislar (tovarlar ha`m olardin` almasiwlari) misal bola aladi.
Tiykar ha`m qubilis baylanislari ilim ha`m praktikada bekkem orin tutadi. Bunda qubilisti
tiykardan ajirata biliw za`ru`r. Tiykardi qubilistan ajiratip bilmeslik ilim ha`m praktikada qa`telerge alip
keledi.
Mazmun ha`m forma
Du`n`yanin` ha`r bir predmeti, qubilisi, haqiyqatliqtin` protsesi mazmun menen formanin`
dialektikaliq birliginen turadi.
Mazmun haqiyqatliqtag`i qubilislar menen predmetlerdin` toparlarinin`, belgili klasslarinin`,
belgilerinin`, ta`replerinin` jiyindisin ishine aladi.
Forma mazmunnin` o`mir su`riw, rawajlaniw, an`latiw usili. Ol mazmun menen ajiralmas
baylanista. Mazmun belgili konkret sho`lkemge, strukturag`a iye. Forma kategoriyasi mazmunnin`
sa`ykes sho`lkeminin`, du`zilisinin`, strukturasinin` ko`rinisi. Ma`selen, o`ndiriwshi ku`shler o`ndiris
usilinin` mazmuni, o`ndiris qatnaslari - o`ndiris usilinin` formasi.
Forma menen mazmunnin` dialektikaliq o`z-ara baylanisi, taza mazmung`a sa`ykes kelmeytug`in
go`ne formalardin` almasiwi ja`miyetlik rawajlaniwdin` ha`mme barisi menen tastiyiqlanadi. Ma`selen,
ja`miyet rawajlaniwi barisindag`i o`ndiris qatnasiqlarinin` biraz progressiv o`ndiris qatnasiqlari menen
almasip bariw protsesi.
Ja`miyettin` rawajlaniw protsesinde mazmun menen formanin` ara qatnasininin` normal a`melge
asiwi ha`m sub`ektiv faktorg`a ha`m baylanisli.
Sonday-aq mazmun menen formanin` o`z-ara qatnasinda jan`a mazmunnin` ele og`an juwap
beretug`in go`ne formalardi qollaniwi da bar.
Mu`mkinshilik ha`m haqiyqatliq
Haqiyqatliq termini ha`r tu`rli ma`niste qollaniladi. Ken` ma`niste bizlerdi qorshag`an du`n`yani,
ta`biyatti demek bolmisti an`latadi. Bizdi qorshag`an bolmis mudami ha`rekette ha`m rawajlaniwda
boladi. Rawajlaniw barisinda o`simliklerdin`, haywanatlardin`, ja`miyetlik qubilistin` h.t.b. tu`rleri
birden kelip shiqpaydi. Qubilislardin`, protsesslerdin` payda boliwinin` aldinda payda boliw da`wiri,
ornig`iw basqishlari boliw kerek. Basqasha aytqanda, jan`a sapag`a sekiriw stadiyasinan burin bul
sapani kem-kem tayarlaytug`in zattin` yamasa qubilistin` payda boliwinan burin o`zgerisler, jag`daylar
payda boliwi kerek. Belgili bir da`slepki sha`rt retinde bolatug`in rawajlaniw stadiyasin mu`mkinshilik
kategoriyasi sa`wlelendiredi.
Mu`mkinshilik belgili bir zattin`, onin` sapasinin` basqa bir zatqa, sapag`a o`tiw imkaniyatin
bildiredi.
Rawajlaniw ha`r waqitta belgili bir bag`darg`a iye. Ju`werinin` da`ninen, onin` rawajlaniwinin`
na`tiyjesinen tek ju`weri payda boladi. Eriktin` shan`g`alag`inan, onin` rawajlaniwinin` na`tiyjesinen tek
eriktin` miywesi payda boladi.
43
Mu`mkinshilik bul ma`niste rawajlaniwdin` bag`darin ko`rsetetug`in tu`sinik bolip tabiladi.
Mu`mkinshilikler rawajlaniwdin` za`ru`rliginen kelip shig`adi.
Mu`mkinshilik dep zatlardin` ha`m qubilislardin` ishki ta`biyatinan kelip shig`atug`in, biraq ele
iske asirilmag`an ha`m tolig`i menen payda bolmag`an bag`darlarg`a, imkaniyatlarg`a aytamiz.
Mu`mkinshilik abstrakt ha`m realliq bolip bo`linedi.
Eger uzag`iraq keleshekte iske asiriliwi mu`mkin, ha`zirgi tariyxiy jag`daylarda iske asiriw
bolmasa onday imkaniyatlardi abstrakt mu`mkinshilik dep ataymiz.
Eger waziypalar konkret jag`daylar menen baylanisli bolsa ha`m onnan kelip shiqsa oni realliq
mu`mkinshilik retinde qaraymiz. Ma`selen buring`i ja`miyetten qalg`an ha`kimshilik-buyriqpazliqtan,
onin` stereotiplerinen qutiliw, bazar ekonomikasina tiykarlang`an, huqiqiy ma`mleket, puqaraliq
ja`miyet ornatiw.
Rawajlaniw barisinda abstraktli mu`mkinshilik real` mu`mkinshilikke aynaliwi mu`mkin. Tarixiy
konkret jag`daylar jetkilikli da`rejede bolsa, real` mu`mkinshilik haqiyqatliqqa o`tedi. Ma`selen, ayg`a
uship bariw erteklerde aytilg`an abstrakt mu`mkinshilik edi. Ilimiy-texnikaliq rawajlaniwg`a baylanisli
da`slep real` mu`mkinshilik, son`inan amerikali kosmonavtlar ayg`a barip kelgennen keyin
haqiyqatliqqa o`tti. Abstraktli mu`mkinshilikti iske asiriw ushin sirtqi jag`daylardin` boliwi ele
jetkiliksiz. Abstraktli mu`mkinshilik o`z halinda haqiyqatliqqa o`te almaydi. Abstrakt mu`mkinshilik
a`welden rea`l mu`mkinshilikke o`tedi. Sonnan keyin jag`daylardin` jiyintig`i ha`m da`rejesi toli ha`m
jetkilikli bolg`annan keyin ol haqiyqatliqqa o`tedi. Ha`r bir zatta ya qubilista rawajlaniwg`a ya
o`zgeriwge mu`mkinshilikler bar. Biraq onin` qaysisi iske asadi, ol konkret jag`daylardan g`a`rezli.
Haqiyqatliq degen ne Haqiyqatliq iske asirilg`an mu`mkinshilik. Mu`mkinshilik penen
salistirg`anda, ol rawajlaniwdin` jan`a basqishi, jan`a momenti sipatinda kelip shig`adi. Ma`selen:
qawinnin` ha`m biydaydin` tuqimlari, eriktin` ha`m shabdaldin` shan`g`alaqlari - mu`mkinshilikler,
eriktin` ha`m shabdaldin` miyweleri haqiyqatliq. Jaydin` jobasi - mu`mkinshilik, al saling`an jay -
haqiyqatliq.
Ha`r bir jan`adan bolg`an haqiyqatliq tek belgili bir qarama-qarsiliqlardin` sheshiliwinin`
na`tiyjesinde kelip shig`adi. Ma`selen, ja`miyetimizdin` jan`a sistemag`a o`tiwi, bazar ekonomikasina
tiykarlang`an huqiyqiy ma`mleket ha`m puxaraliq ja`miyet quriw.
Haqiyqatliq kategoriyasi zatlardin` ishki za`ru`rli ta`replerin de, tiykarg`i baylanislarin da
su`wretleydi. Haqiyqatliq zatlardin` payda boliwinin`, jasawinin` ha`m jiyiliwinin` rawajlaniw nizamlari
menen baylanisin bildiredi. Haqiyqiyliq haqqinda kategoriyanin` basqa bir zatlardin` pishimin
su`wreteytug`in kategoriyalardan (misali, qubilis, sirtqi forma, bolmis h. t. b) o`z mazmuninin`
ayirmashilig`i usag`an kelip shig`adi. Ma`selen, aspanda ushqan samoletti ha`mme ko`redi, al oni
soqqan konstruktor bul samoletti haqiyqiy ko`redi. Sebebi, ol samolettin` ishki qurilisin, onin`
ushiwinin` printsipin, onin` elementlerinin` baylanisin ko`z aldina keltiredi. Demek, haqiyqatliq
kategoriyasi zatlardin` tek sirtqi pishimin ha`m jasawin su`wretlemey, al ishki baylanislarin ha`m
mazmunin su`wretleydi. Sonin` ushin, Gegel` haqiyqatliqti bul tiykarli bolmis dep belgileydi.
Sebep ha`m na`tiyje
Sebeplik baylanislar ob`eketivlik du`n`yanin` uliwmaliq baylanislarinin` ishine kiredi. Sebeplik
nizami materialliq bolmistin` g`alabaliq, universalliq nizami bolip tabiladi.
Sebeplik qatnasiq yaki baylanistin` eki belgileytug`in ha`m belgilemeytug`in ta`repi boladi.
Belgileytug`in ta`repi sebep, belgilemeytug`in ta`repi na`tiyje. Usi sebepli qatnasiqlardin` bunday tu`rin
sebepli - na`tiyjeli qatnasiq dep ataydi.
Egerde, belgili bir qubilis yamasa zat, protsess, baylanis, jag`day, h.t.b. o`z-ara qatnasig`inda
basqa bir qubilistin` payda boliwin, onin` ta`biyatin, o`zgeriliwin, joyiliwin aldinan belgilese, sol
waqitta bul qubilisti sebep dep belgileymiz. Ma`selen, temperaturanin` ko`teriliwi, muzdin` eriwine
sebep bolsa, sananin` payda boliwina sebep bolg`an na`rse - sotsialliq materiyanin` rawajlaniwi boladi.
Qatti dawil terektin` siniwinin` ya bastirmanin` qopariliwina sebebi boladi.
Sebepli baylanislar ishki ha`m sirtqi, uliwma ha`m o`zgeshe, tiykarg`i ha`m sirtqi, za`ru`rli ha`m
tosinnan payda bolg`an h. t. b sebepler.
Egerde belgili bir qubilis ya zat, jag`day, protsess h. t. b o`zinin` payda boliwinda, o`zgeriliwinde,
joyiliwinda basqa bir qubilistan aldinnan belgilense, oni bizler na`tiyje dep ataymiz. Ma`selen, jawin
bulttin` na`tiyjesi, lampochkanin` janiwi viklyuchateldin` ashiliwinin` na`tiyjesi.
Dostları ilə paylaş: |