65
Ja`miyetlik sananin` mazmuni ob`ektivlesken, ppedmetlesken, nishanlasqan halda ham o`mip
su`pedi. Bug`an kitaplap, muzika, kaptinalap, skul`ptupaliq ta`spiplewlep h.t.b. misal bola aladi. So`ytip
ja`miyetlik sana o`zinin` bolmisinin` usili boyinsha individualliq sana ushin jekelikten ustin ob`ektiv
pealliq ha`m bola aladi. Ja`miyetlik sana menen individualliq sananin` papqin bunnan basqa da belgilep
apqali, ma`selen, olapdag`i ilimiy ha`m ku`ndelikli ideologiyaliq momentlepdin` ko`lemine qapata da
ajipatiw mu`mkin.
Degen menen bul ayipmashiliqlap ju`da` ulg`ayg`an da`pejede emes. Ja`miyetlik sana
bilimlendipiw, ta`pbiya, massaliq qatnasiqlap apqali indvualliq sananin` baylig`ina aynalsa,
indivudualliq sana o`z gezeginde ja`miyetlik sanani bayitadi. Ha`tteki ja`miyetlik sana o`zinin` konkpet
ko`pinisinde oni o`zlepinin` iskepliginin` na`tiyjelepi menen bayitqan adamlapdin` indivudualliq
o`zgesheliklepinin`
tan`basina
ha`m
iye.
Aqipi,
sananin`
tikkeley
jekelikten
u`stin,
pepsenifikatsiyalang`anlapinin` ha`mmesi de jeke adamlap apqali engizilgen.
Ma`selen`kiden, olap: Demokpit, Platon, Fapabi, Omap Xaiyam, Hawayi, Bepdaq. . . Al ati
belgisiz min`lag`an, onmin`lag`an, ba`lkim neshshe ju`zmin`lag`an adamlapdin` ja`miyetlik sananin`
mazmunin bayitqanin biykaplay almaysan`. . . Sonida yadta tutiwi kepek, individlep ta`pepinen
do`petiliwdegi oylap, ideyalap, teopiyalapdin` ja`miyettin` ya jeke sotsialliq topapdin` ma`plepine,
talaplapina juwap bepetug`inlapi g`ana ja`miyetlik sanag`a enise aladi. Basqasha aytqanda sonshelli bay
sezim, oylapdin` ja`miyetlik bolmisti tepen`, haqiyqiy sa`wlelendipgenlepi g`ana ja`miyetlik sananin`
qupamali bo`legine aynaladi.
Ja`miyetlik sananin` du`zilisin onin` fopmalapinin` da`pejesinde qapag`animizda onin` belgili
o`lshemlepin (kpitepiylepin) esapqa alamiz. Bul en` aldi menen sa`wlelendipiw ppedmetine baylanisli.
Aytayiq, siyasiy sana klasslap, milletlep, ma`mleketlep apasindag`i qatnasiqlapdi, hakimiyatqa qatinas
sfepalapin sa`wlelendipse, mopal` adamnin` minez-quliqi, onin` nopmalapinin` ja`miyetlik tupmistin`
bapliq sfepalapinda ta`ptipke saliwdi sa`wlelendipiwi menen baylanisli. Dupis, bul o`lshem toliq iske
asa bepmeydi. Filosofiya menen ilimdi sa`wlelendipiw ppedmeti boyinsha qapag`animizda olapdi bip-
bipinen ajipatiw qiyin bolip qaladi. Sonliqtan oni ja`miyetlik sananin` fopmalapin bip-bipinen
ajipatiwdin` jalg`iz o`lshemi sipatinda qapamastan, basqa da o`lshemlepdi, ma`selen`kiden,
sa`wlelendipiwdin` fopmasi, pawajlaniwdin` o`zgesheliklepi, atqapatug`in sotsialliq funktsiyalapi apqali
ajipalip tupatug`inlig`in ko`piwimiz kepek. Ma`selen, ilim menen iskusstvoni salistipip qapag`animizda,
bipinshisinde haqiyqatliq tu`sinik, gipoteza, teopiya h. t. b sa`wlelense, ekinshisinde ko`pkem obpazlap
apqali sa`wlelenedi. Degen menen bul o`lshem ha`m ja`miyetlik sananin` fopmalapin ajipatiwda
jetkiliksiz. Bipinshiden, sa`wlelendipiw menen haqiyqatliqti puwxiy men`gepiwdin` bip elementi g`ana.
Usi sebepli filosofiya menen ilimdi, mopal`liq ha`m huqiqiy sanani ajipatiw qiyinshiliq tuwg`izadi. Al
sa`wleleniw fopmasi boyinsha bip-bipine ju`da` tastiyiqlanadi. Sonin` ushin ja`miyetlik sananin` ha`p
bip fopmasinin` pawajlaniw o`zgesheliklepin esapqa aliw ju`da` ha`m za`pu`p. Ma`selen, ilimdegi
ppogpess biliwdin` basqasha. Iskusstvoda ol estetikaliq o`lshem bolip tabiladi.
Bekkemlew ushin sorawlar
1. Ruwhiyliq degenimiz ne
2. Rwhiyliqtag`i milliylik degende neni tu`sinesiz
3. Ruwhiyliqta uliwmainsaniyloiq degende neni tu`sinesiz
4. Ma`deniyat degenimiz ne
5. Qadriyat degenimiz ne
6. Bu`gingi ku`nde O`zbekstanda qadriyatlarg`a qatnas qanday
7. Ideya degenimiz ne
A`debiyatlar:
1. Karimov I.A. Wzbekistonning wz istiqlol va taraqqiet ywli. T., «O`zbekiston», 1992
2. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asrga intilmoqda. T., «Wzbekiston», 1999
3. Karimov I.A. Donishmand halqimizning mustahkam irodasiga ishonaman.-»Fidokor»gaz.2000 yil, 8
iyun.
4. Falsafa kursining ayrim masalalari (T.Sharipov tahriri ostida). - «Farg`ona», 1994.
5. Falsafa. - T., «Sharq» 1999
6. Falsafa asoslari. Q. Nazarov taxriri asosida. T., 2005.
66
7. Falsafa. M. A`xmedova taxriri asosida. T., 2006.
w.w.w.NDPI.ru / w.w.w.Pedagog.ru / w.w.w. msu.ru / w.w.w.RSCI.ru
67
Lektsiya 11. Du`n`ya tsivilizatsiyasi rawajlaniwdin` o`zbek modeli.
Jobasi:
1. O`zbekstannnin` keleshegi xa`m g`a`rezsizlikti bekkemleui
2
. O`zbekstannin` o`zine ta`n rauajlaniu modeli
3 Ma`mleketimizdin` dun`ya tsivilizatsiyasina qosiliuinin` tiykarg`i bag`darlari
.
Qa`legen filosofiyaliq sistema, bir jag`inan, o`zi payda bolg`an da`wirdin` tan`basina iye, ekinshi
jag`inan filosofiya ol da`wirdin` tiykarin, ma`nisin sa`wlelendirip, nizamli belgilerin ashadi.
Filosofiyada tek ha`zirgi emes, o`tkendegi, keleshek ha`m mu`mkin ha`m boliwi tiyis ha`m qamtiladi.
Ol mu`mkinshileklerdin` ken` spektrin ha`m ko`birek en` perspektivaliq tendentsiyalardi ashiwg`a
adamzat bolmisin jetildiriwge ha`m optimizatsiyalawg`a bag`darlang`an. Du`n`yani usilay tu`sindire
otirip, filosofiya ha`r tu`rli siyasiy ku`shlerdin` sonday-aq sotsialliq topar ha`m konkret adamlardin`
praktikaliq ha`reketinin` strategiyalarinin` tiykari bola aladi. Bunda filosofiyanin` praktikaliq ha`m
evristikaliq a`hmiyeti ko`rinis tabadi.
O`zbekstan Respublikasinin` biyg`a`rez rawajlaniwi filosofiyaliq analiz ha`m uliwmalastiriw
ushin toliq material bere aladi. Bul degen so`z, birinshiden, oni jer ju`zilik rawajlaniw tendentsiyasinan
qaraw (bizin` elimiz, ondag`i o`tip atirg`an protsessler jer ju`zilik tsivilizatsiyanin` bir bo`legi).
Ekinshiden, bul ta`jiriybeni onin` ta`replerinin`-siyasiy, ekonomikaliq, ruwxiy ta`replerinin` birliginde
qarap, tiykarg`i, nizamli tendentsiyalardi aship, uliwma ha`m ayriqsha belgilerdin` ara qatnasin
sa`wlelendiriw za`ru`rligi payda boladi.
Belgili, SSSR din` qulawi menen jer ju`zilik birliktin` geosiyasatliq du`zilisi o`zgerdi. Xaliqaraliq
qatnaslardin` bipolyarliq sistemasi quladi. A`sirese SSSR ha`m AQSh, kapitalistlik ha`m sotsialistlik
sistema arasindag`i ko`birek a`skeriy oblasttag`i ku`shlerdin` salistirmali (otnositelli) ten`ligi u`lken rol`
oynag`an edi.
Du`n`yani "salqin uris" tiykarinda bir-birine qarama- qarsi ku`shke aylandiriw bar edi. Endi bular
qalip jer ju`zlik birlik jan`a da`wirge-xaliqaraliq qatnaslardin` jan`a sistemasina, jan`a jer ju`zilik
ta`rtipke o`tti.
Milliy ma`mleketler ha`zirgi xaliq araliq qatnaslardin` tiykarg`i sub`ekti bolip otir. Demek,
SSSRdin` qulawi, sotsialistlik lager`din` qulawi - a`ytewir qubilis emes, «Belovejlik kelisimlerdin`»
volyuntarizminen sheshilgen is emes, al ta`biyiy qubilis.
2. Endi O`zbekstannin` ma`mleketlik g`a`rezsizligi ma`selesine keletug`in bolsaq, basqa da
awqamlas respublikalar siyaqli SSSRdin` qulawi na`tiyjesinde payda boldi. Biraq eldin` milliy
g`a`rezsizliginin` tamirlari ju`da` teren`de jatir.
Milletler - bular etnotariyxiy birlikler. Olardin` sapali o`zgesheligi tiykarinan milletlerdin` ta`biyiy
sha`riyatlari menen belgilenedi. Ma`selen, ta`biyiy klimatliq sha`rayatlar so`z joq, adamzat iskerliginin`
tiykarin quraydi. Mine usi ta`biyiy sharayitlardin` tiykarinda minez - quliqtin` belgili stereotipleri,
a`detleniwler ha`m dag`di, sonday-aq olardin` psixologiyaliq ustanovkalarin bekkemleytug`in milliy
xarakterdin` konturlarin quratug`in emotsionalliq reaktsiyalar qa`liplesedi. Adamlardin` iskerliginin`,
sharayitlarinin` ta`siyrinde ma`deniyattin` norma ha`m ideallari, olardin` unatiwlari ya unamsiz
reaktsiyalarinin` jiyindisi "mentalitet» degen tu`sinik penen an`latiladi. (Qaran`iz: Milov L. Prirodno-
klimaticheskiy faktor i mentalitet russkogo krest`yanstva // Obshestvennie nauki i sovremennost`. 1995.
№
1 s. 76-78).
Milliy mentalitet, basqa belgiler menen qosa, o`zin-o`zi saqlaw, o`zin-o`zi o`ndiriw, o`zin-o`zi
rawajlandiriw uqibina iye.
Konkret tariyxtin` ha`r tu`rli awmali-to`kpeli jollari, sotsialliq orientatsiya ha`m siyasiy
rejimlerdin` o`zgerisi, ma`mleketliktin` o`zgerisi milletlerdin` ta`g`diyrin, olardin` jasaw, o`mir su`riw
ya joq boliwin sheshe almawi mu`mkin. Bug`an o`zbeklerdin` ha`m basqa da Orayliq Aziyadag`i
xaliqlardin` etnogenezi misal bola aladi.
Ha`zirgi o`zbeklerdin` o bastag`i da`regi b. e. sh. birinshi min` jilliqtag`i Orta Aziyanin`
da`r`yalari aralig`inda jasag`an qa`wimlik birlikler-saklar menen massagetlerge barip tireledi. Bul min`
jilliqtin` ortalarina qaray birinshi ma`mleketlik birlikler payda boldi. Olar: Sogda, Xorezm, Baktriya,
Margiana.
Dostları ilə paylaş: |