3
Başlıqlar
Sözönü ................................................................................... 4
Giriş ....................................................................................... 5
Saqalar Ön Asiyada ...............................................................12
Madada hakimiyətin perslərə keçməsi ..................................20
Lidiya kralı Krezin Kuruşla savaşı ....................................... 31
Kuruşun Tumruzla savaşı ..................................................... 39
Selevkilər çağı.......................................................................
49
Sözsonu .................................................................................
53
Ədəbiyat ................................................................................54
4
Sözönü
Tarixin ən dəyərli bəlgələri daşlardır, üzərində yazısı olan daşlar,
başqa nəsnələr üzərindəki bəlgələrdən fərqli olaraq, yazılı daşların ömürü
daha uzun olur. Qayalar üzərində çizilən işarələr günümüzə qədər hələ
yazının meydana çıxmadığı dönəmlərdən qalmışdır. Bunun örnəyini yaşı
minilləri ötən Gəmiqaya və Qobustan qaya rəsmlərində görmək olur. Bu
baxımdan, üzərində yazısı olan hər bir daşın tapılması tarixin yeni səhifə-
sinin açılmasına səbəb olur. Belə daşların Azərbaycanda tapılması, özəl-
liklə Miladdan öncəki yüzillərin ovqatını yansıtması baxımından daha
çox önəm daşıyır, çünki Azərbaycan tarixinin ən qaranlıq və mübahisəli
məsələləri həmin dönəmlərə aiddir.
Yusif Bağırzadənin illərlə toplayıb yığdığı tarixi nəsnələr sırasında
Antik çağa aid bir neçə yazılı daş da vardır. Burada Yusif bəyin kolleksi-
yasında toplanmış qədim möhürlər, kiçik insan və heyvan fiqurları haq-
qında deyil, yalnız bir neçə yazılı daşdan söhbət açmaq istəyirik. Məqsəd
isə bu daşlardakı təsvir və yazılar üzərində elmi araşdırma aparmaq deyil,
burada onların yalnız görüntülərini verib uzmanlara tanıtmaqdır, oxucu-
lara isə sadəcə, yazılı daşların hazırlandığı dövrə baxmaq üçün o cağlarda
baş verən olaylarda birbaşa iştirak etmiş türk boyları (man, mad, saqa,
qamər) və lidiyalılar haqqında ümumi məlumatlar verməkdir. Ona görə
də, daş üzərindəki yazıda adı keçən Lidiya kralı Krez, Pers şahı Kuruş və
onlarla ilgili yunan filosofu Solon, türk elbəyimi Tomiris (Tumruz), tarixi
olaylar, qurulan və dağılan dövlətlər haqqındakı tarixi bəlgələrdən bəhs
edilir.
İlk dəfə çap olunan buradakı yazılı daşlar üzərində araşdırma yapa-
caq uzmanlara başarı diləyir, alınacaq elmi nəticənin Azərbaycan tarixinə,
özəlliklə, Saqa, Mada cağına və Selevkilər dönəmində yunan-türk əlaqə-
lərinə bəlgə kimi daxil olacağını ümid edirik.
5
Giriş
Azərbaycan tarixinin qədim cağları haqqında son vaxtlar
aparılan tədqiqatlarda, çap olunan tarix kitablarında üç əsas
konsepsiya formalaşmışdır. Bunlardan ikisi ənənəvi Altay teo-
riyası, biri də yeni Urmu teoriyasına əsaslanır. Əvvəlki konsep-
siyaya görə, türklər Ön Asiyaya, o cümlədən Azərbaycana
gəlmə etnosdur, Urmu teoriyası isə türk etnosunun Ön Asiyada
avtoxton olması, prototürk dilinin burada yaranması baxışı
üzərində yaranmışdır.
1
Bu kitabça da həmin baxışla yazılmış-
dır, çünki Azərbaycanda 2-3 minil öncə baş vermiş olayların
yozumuna, Azərbaycanın antik çağ tarixinə aid bir sıra müba-
hisələrin çözümünə geniş imkanlar açıb Azərbaycanın gerçək
tarixinə işıq tutan yeni Urmu teoriyasıdır.
Bu baxımdan, haqqında burada danışacağımız bəzi boy-
ların, tarixi şəxslərin soykökü məsələsi çox önəmlidir. Belə ki,
Herodotun təsvir etdiyi Saqa-Mada münasibətləri Dədə Qorqud
hekayələrində gördüyümüz Dış Oğuz - İç Oğuz əlaqələrilə açı-
lır, Alp Aruzun da Alpər Tunqa soyundan gəlməsi aydın olur
və yaxud hər bir Azərbaycan türkünə orta məktəb illərindən
bəlli olan Tomiris tarixşünasların dediyi kimi pers şahı Kuruşu
Orta Asiyada deyil, Azərbaycanda yenir.
Azərbaycanda İslamaqədər, yəni burada ərəb hərflərinin
işlənməsinə qədər bir sıra əlifbalardan istifadə olunması bəlli-
dir. Bunların sırasında aramey, pəhləvi, yunan, latın və qədim
türk runuk əlifbası, az da olsa, mixi yazılar da vardır. Yusif
Bağırzadənin kolleksiyasında daşlardan birinin üzərində yonu-
lan şəkil (№ 1) aydın seçilsə də, onun altındakı yazının hansı
əlifba ilə yazılması aydın deyil. Lakin bu daşın digər üzündəki
1
Urmu teoriyasının elmi əsasları ilk dəfə F. Ağasıoğlunun çoxcildli “9 Bitik” əsərində
geniş şərh olunmuşdur.