Fizika-1Qacarallnsonjavad layout 1

bu sadə alətdən istifadə etmişdir. Min illər bun dan əvvəl inşa
edilmiş tarixi abidələrin döv rü müzə qədər öz görkə mini
qoru yub-saxlam ası  bu  sadə  alətin  hünəri  sa yə   sində  mümkün
ol muş dur. 
Şaqulun ilk dəfə ha ra da, hansı xalq tə rəfindən ix tira edil -
məsi haqqında tarixi məlumat yoxdur. Odur ki şaqulu dünya -
nın bütün xalq  la rına eyni də rəcədə mən sub olan ən qədim
tikinti aləti hesab etmək daha düzgündür. Bu sadə cihaz
insanların uca və gözəl binalar və qüllələr inşa et mək arzu -
larını həyata keçir mə  lərinə imkan ver mişdir.
Azərbaycanda qoru nub-saxlanan, ömrü əsrlərlə öl çü -
lən möh təşəm memar lıq abi dələrinin varlığı onu gös tərir ki,
bu ölkədə şa quldan çox-çox qədimdən istifadə edilmişdir.
Bakıda İçəri şə hər də yerləşən qədim Qız qa lası, onun möh -
təşəm qala di varları, xanəgahlar, min bər lər, türbələr, uca
minarəli məs cidlər buna misaldır. Azərbaycan ərazis i n  də
ən  uca  mina rələr dən  bi ri  də  Ata bəylər  dövləti  dövründə Gən -
cə şəhəri ya xın  lığında  tikilmiş,  hündür lyü  70 metrə qədər
olan Şəmkir mi na rəsidir.
Ümumiyyətlə, hökmdar saraylarının, məscidlərin, kil sə -
lərin və digər sayılıb-seçilən binaların üzərində hündür qül -
lələrin tikilməsi tarixi çox qədim dövrlərə aiddir. Şəhərin hər
tərəfindən görünə bilən hündür saat qüllələrinin tikilməsinə isə
XII əsrdən baş lanmışdır. İlk saat qülləsi 1154-cü ildə Suriyanın
Dəməşq şəhərində İran mühəndisi əl-Kaysarani tərəfindən
inşa edilmişdir. Dünyanın ən hündür saat qülləsi Londonda Bir mingem universitetinin binası üzərində ucal -
dılmışdır. Onun hündürlüyü 100 metrdən ar  tıqdır. İngiltərə hökumətinin parlament binası üzə rində qurulmuş Biq-
Ben saat qülləsinin hündürlüyü isə 98 metrə çatır. İnsanların diqqətini özünə çəkən, 1889-cu ildə Paris şəhərində
tikilmiş, dövrünün ən uca qülləsi hündürlüyü 300 metr olan Eyfel qülləsidir.
Şaqulu layiqincə əvəz edə bilən cihaz yalnız XX əsrin ikinci yarısında fizika elminin son nailiy yətlərindən
biri olan lazer şüası kəşf edildikdən sonra yaradılmışdır. Lazer şüası əsasında yaradılmış lazer şaqulu 200 metrə qədər
məsafədən binanın əsas para metrlərini (eni, uzunu, hün dür -
lüyü, divarların və döşəmələrin sahəsi) yük sək dəqiqliklə təyin
edib rəqəm göstəricili ekranda əks etdirir. Cihaz şaquli və üfü -
qi istiqamətlər üzrə olmaqla iki qarşılıqlı perpen dikulyar rəng -
li lazer şüa müstəvilərinin köməyi ilə divar və sütunların
qaldırıl masına, qapı və pəncərələrin yerləş dirilməsinə fasiləsiz
olaraq nəzarət etməyə imkan verir. Lakin hündürlük artdıqca lazer
şaqulunun dəqiqliyi azalır. Bu zaman adi şaqulun köməyinə
də ehtiyac yaranır; məsələn, hündürlüyü 600 metr olan
Dubay Bürcü göydə ləninin ti kintisində müxtəlif lazer şaqul -
ları ilə yanaşı, çəkisi tonlarla ölçülən adi şaqullardan da
istifadə edilmişdir.
Lazer şaqulu. Devalt.
Eyfel qülləsi. Paris.
53

---

Liftlər
Taybey-101. Tayvan.
Hündürlüyü 509 m olan 101
mərtəbəli Taybey-101 göydələni
maraqlı bir əlaməti ilə də seçilir.
Belə ki, binanın pəncərələrindən
baxdıqda onun əhatəsində
salınmış parkın  günəş saatının
siferblatı şəklində olduğu
görünür. Göydələnin özü isə saat
qnomonu vəzifəsini yerinə yetirir.
Günəşli gündə binanın sakinləri
pəncərədən aşağı baxmaqla yerli
vaxtı təyin edə bilirlər. 

---

Lift şaquli istiqamətdə hərəkət et 
-
mək lə ağırlıq qüv vəsinə qarşı iş görən
mexa nizmdir. Müasir şəhərsalma sə 
-
naye-    sinin   inki şafında  liftin ixtirası böyük
rol oy 
na 
mış dır.  Yüksəkmərtəbəli  yaşayış
bina la rının 
t i k i n  tisinə yalnız böyük
yükdaşı ma  qabiliy yətinə malik sürətli və
təhlükəsiz hərəkət edən liftlər yara dıldıqdan
sonra baş lanmışdır. Ona görə də 2002-ci ilin
ba harında dünya arxitektorları və memarları
ilk təh lü kəsiz liftin yaradılmasının 150 illik
yubiley günü 
nü təntənəli şəkildə qeyd
etmişlər.
İnsanlar  min illər ərzində belə mexa -
nizmlərin yüzlərcə növünü yaradıb isti fadə
etmişlər. Ən qədim liftə oxşar qal dırıcı qurğu
Qədim Roma impe ri yasının vulkan püs kür -
məsi  nəti cəsində toz və daş qı rın tıları altında
qalmış Herku lanum şəhərində aparılan qa -
zın tı lar  za ma nı  aşkar  edil miş dir.  Tapılmış
ele ment    lər  göstə rir  ki,  qaldı rıcı  qur ğudan  aşa -
ğı mər 
tə 
bədə yerləşən mətbəx 
dən yuxarı
mərtə bəyə
yemək qal -
dır  maq üçün istifadə olunmuşdur. Yeni era dan
əv vəl 79-cu ilə aid olan bu qurğu in sanın əzə -
lə qüvvəsi ilə hərə kətə gətiril irdi.
Qədim Misirin 2600 il bundan əvvələ
aid yazılı abidələrində lift haqqında mə -
lumatlar vardır. Burada çəkisi  təxmi nən
90 kiloqrama qədər olan yükü qal dırmaq
üçün istifadə edilmiş qaldırıcı qurğunun
təsviri verilmişdir. Roma arxi tektoru Vit -
ruvi özünün “Memar lığa aid 10 kitab”
əsərində yazır ki, lift onun sifarişi əsa sın -
da Sirakuza alimi Arximed tərəfin dən ye -
ni eradan əvvəl 236-cı ildə yara dılmışdır.
İsgəndəriyyəli Filonun əlyazma larından
məlum olur ki, yeni eranın birinci əsrində
İsgəndəriyyə şəhərində çaydan su qal 
-
dırmaq üçün xüsusi  qaldı rıcı  qurğu lardan
is  ti  fadə  olunmuşdur.
Yazılı mənbələrə görə, XVII əsrdə
Çində çaylardan suyu müəyyən hündür lü -
yə qaldırmaq üçün iki nəfər tərəfindən hə -
İlk elektrik liftinin nümayişi.
55

---