Fizika-1Qacarallnsonjavad layout 1
|
dan vahimələnib, özünü yüksək mər təbəli binaların pən cərəsindən yerə atan və xəstə insanlar olmuşdu. Bu dəqiq elmi əsaslara söykənən nəticə, əslində, Abşe ronun zəlzələyə da vamlı ərazi olduğunu göstərir. Belə ki, zəlzə lə nin təsiri Yerin üst qatının geoloji xüsu siyyətindən çox asılıdır. Yerin üst qatı möhkəm qaya süxurları, ba zalt, qranit, əhəng və qum daş larından ibarət olan birinci və yumşaq qum- gil və çöküntülərdən ibarət olan ikinci olmaqla iki qrupa ayrılmışdır. Abşeronun da daxil olduğu bir- inci qrup ərazilər zəlzələyə daha çox davamlı olur. Bu elmi nəzəriyyə bir çox güclü zəlzələnin nəticələrini təd qiq еdən alimlər tərəfindən irəli sürülmüş və təcrü bədə təsdiqini tapmışdır. Kəlküttə yaxınlığındakı Assam şəhərində 1897- ci ildə baş vermiş zəlzələ hələlik dünyanın ən dəh - şətli zəlzələsi kimi qəbul edilir. Bu zəlzələ zamanı 390.000 km 2 sahədə daş evlər uçmuşdur. Zəlzələ 650.000 km 2 sahə də hiss olunmuş. Bu zaman tor - pağın rəqs amplitudası 16 sm-ə çatmış, Yer səthində Yer da lğası müşahidə edilmişdir. Şəkildə göstərilmiş də mir yolu xəttinin görünən vəziyyəti Yer dalğasının dəhşətli gücə malik olduğunu gös tərir. Bu zəlzələ zamanı bəzi yerlərdə qum və xırda daşlardan fəv - varələr əmələ gəlmiş, çaylar isti qamətini dəyişmiş, yeni şəlalələr, dağlar və dərələr yaranmışdır. Təbiətin zəlzələ kimi dəhşətli bəlasından insan ları qorumaq, onlara yardım etmək məqsədi ilə dünyanın hər yerində zəlzələni qeydə alan geniş seysmik stansiyalar şəbəkəsi yara dılmışdır. Onlardan alınan məlumatlar zəlzələnin yerini, gücünü və digər parametrlərini təyin etməyə imkan versə də, hələlik zəlzələnin baş verəcəyini qabaq cadan söy - lə mək mümkün deyil. Seysmik dalğalar zəlzələ ocağı − episentr və eləcə də Yerin daxili quruluşu haqqında məlu mat - larla zəngin olur. Odur ki bu dalğaları qəbul edib, tədqiq etmək böyük elmi və əməli əhəmiyyət daşı yır. Zəlzələ ocağından uzaqlaşdıqca seysmik dal ğa lar enerjisini itirir, nəticədə onun intensivliyi kəskin şəkildə azalır. Buna baxmayaraq müasir ci hazların köməyi ilə ən zəif zəlzələni belə Yerin istənilən nöqtəsində aşkar etmək müm kündür. Bu, seysmoqraf adlanan çox həs sas cihazlar vasitəsilə həyata keçirilir. Seysmoqraflar zəlzələ və Yerin hər hansı tit rəyişi və ya təkanı nə ti cəsində yara nan seysmik dal - ğa la rın amp litudasını dəfələrlə böyü də rək xüsu si kağıza yazır. Seysmoqram adlanan bu yazıda zəlzələ Qlobal Proqnozlaşdırma Şəbəkəsinin müstəqil və av to matik şəkildə Yerin qravitasiya sahəsinin üç qarşılıqlı perpendikulyar oxlar üzrə dəyiş - mələrini qeyd etməyə imkan verən ilk stan siyası ATROPATENA-Az 2007-ci ildə Bakıda qurul - muşdur. Zəlzələni qeyd etməyə imkan verən bu stansiyanın topladığı məlu matlar təhlil edilmək üçün ABŞ-da yerləşən mərkəzi məlumat baza - sına göndərilir. İkinci belə bir stansiya ATROPATENA-Pk 2009-cu ildə Pakistanda yaradılmışdır. Zəlzələsindən sonra dəmir yolu xəttinin vəziyyəti. Yeni Zelandiya. 2010 -ci il. 175 176 2008-ci il oktyabrın 5-də, yerli vaxtla saat 22 radələrində Qırğızıstanın cənubundakı Oş şəhərindən 220 km məsafədə baş verən yeraltı təkanların gücü Rixter cədvəli ilə 6,9 bal olmuşdur. Zəlzələ nəticəsində 75 insan ölmüş, yüzlərcə bina uçmuş və ya istifadəyə yararsız hala düşmüşdür. Səma seysmoqrafı Yaponiya Coğrafiya İnstitutu ölkədə mindən çöx Yer qabığının hərəkətini qeydə alan verici ciha- zlar quraşdırıb istifadəyə vermişlər. Bu cihazlar hündürlüyü 4,5 m olan paslanmayan poladdan hazırlanmış sütunlar üzərində quraşdırılmışdır. Yuxarı hissədə qlobal peyk naviqasiya sisteminin (GPS) qəbuledicisi yerləşir. Hər yarım dəqiqədən bir qəbuledici vericinin koordinatlarını təxminən 2 mm dəqiqliklə təyin edir. Bu da tektonik yer - dəyişmələri müəyyən etməyə imkan verir. Veri - cilər arasındakı orta məsafə əsasən 25 km-ə yaxın olur, lakin seysmik təhlükəli zonalarda onlar daha sıx yerləşdirilir. 177 ocağı və dal ğanın yayıldığı yolda Yerin da- xili quru luşu haq qında də yərli məlumat lar öz əksini tapır. Qarşıya qoyulan məqsəddən asılı olaraq Yerin rəqsi hərəkətini yazmaq üçün müxtəlif seysmoqraf cihazlarından istifadə edilir; məsələn, tikililərin, yaşa yış binalarının zəl zələyə davam lılığını öy rənən mühən dislik seys molo giyasında tor pağın yerdəyişmə, sürət və təcil kimi kine matik kəmiy yətlərini ölçməyə imkan verən cihaz - lar üstünlük təşkil edir. Seysmik müşa hidələr apar maq üçün cihazlar tikintinin zir zə - misində onun əsası ilə möh kəm əlaqə - ləndirilərək yerləş di rilir. Seysmoqrafın əsas hissəsi da yaqdan asıl - mış tərpənməz yükdən iba rət dir. Cihazın başqa hissələri zəl zələ zamanı hərəkətə gəlir. Bu zaman yük dayağa bağ lanılmış kağız lent üzərində dayağın ta razlıqdan kənara çıxmasını geyd edir. Lent üzərində yazı dalğanın gəlməsini qeydə alır, rəqsin və hət ta istiqamətini, haradan gəl diyini təyin edir. Yerin üfüqi rəqslərini qeyd edən seysmoqraf. Yaponiyanın meteorologiya xidmətinin əməkdaşları Sakit okeanın dibi ilə tamamilə yeni keyfiyyətli nazik optik kabel yerləşdirməyə başlamışlar. Bu kabel Yaponiya sahillərində yeraltı təkanları qeyd edən nəzarət sisteminin bir hissəsi olacaqdır. Şəkildə bu sistemin seysmoqrafı göstərilmişdir. Yanar dağ Vulkan (Yanar dağ)Yerin dərin qatlarında gedən fiziki dəyişmələr nəticəsində baş verən fiziki hadisədir. Müşahidələr göstərir ki bəzi hallarda zəlzələ zamanı vulkan püskürməsi və vulkan püskürməsi zamanı zəlzələ müşahidə olunur. Tsunami hadisəsi də dənizdə baş verən vulkan püskürməsinin nəticəsi ola bilir. Ona görə vulkan hadisəsindən də qısa məlumat verməyi lazım bildik. Məlumdur ki, Yer səthindən onun dərin qatlarına doğru getdikcə temperatur və təzyiq artır. Yer qabığının alt hissəsində mövcud olan yüksək temperatur süxurları əritməyə qadir olsa da, təzyiqin yüksək olması buna imkan vermir. Yeraltı fiziki şəraitin daha fəal olduğu mərkəzlərdə təzyiqin təsadüfən azalması dərinliklərdəki süxurların əriməsinə və külli miqdarda qaz kütləsinin ayrılmasına səbəb olur. Əmələ gələn qazlar maye halında olan və maqma adlanan maddə ilə birlikdə hərəkətə gəlib münasib bir yer tapan kimi Yerin səthinə qalxır. Buna maqmatik vulkan deyilir. Maqma yuxarı qalxdıqca təzyiq azalır, mayedə həll olunmuş qazlar ondan ayrılır. Maqmatik vulkan zamanı Yer titrəməsi- rəqs etməsi hadisəsi baş verir. Mərkəzi zəlzələ ocağında olan eninə və uzununa dalğalar həm Yerin həcmi, həm də səthi üzrə yayılır. Vulkan püskürən ərazinin yaxınlığında tez-tez zəlzələlər müşahidə edilir, bu zaman yeni yaranmış isti bulaqlara, qaynar su fəvvarələrinə təsadüf olunur. Bununla belə, vulkanlar bəşəriyyətə böyük fəlakətlər də gətirə bilir. 1902-ci il mayın 8-də Cənubi Amerikanın Kiçik Antil adasında Mon-Pole vulkanı fəaliy yə tə başlamış, ani olaraq yaxınlıqdakı Sen-Pyer şəhərinin 35 minlik əhalisinin 28 min nəfərinin ölümünə səbəb olmuş dur. Püskürmə başladıqda vul kanın zirvəsində güclü partlayış baş vermiş, böyük lava kütləsi, vulkan külü, odlu və qızmış hissəciklər və ayrılan qazlar dağ yamacı ilə axıb bir an içərisində qəsəbəni bürümüşdü. Sualtı vulkanlar da vardır. Bunlardan biri - Sakit okeanda Havay adalarında fəaliyyətdə olan Manya-Loa planetimizin ən hündür vulkanıdır. Onun 9200 metrə bərabər olan hündürlüyünün 5000 metri suyun altında, 4200 metri isə suyun səviyyəsindən yüksəkdədir. Abşerondakı Qaradağ rayonu n un Lökbatan qəsəbəsi yaxın lığında yerləşən Lökbatan palçıq vulkanı (qaynaca, bozdağ) son dəfə 2001- ci ilin oktyabr ayında püskürmüş və 1 saata yaxın davam etmişdir. Sarımtıl-qara rəngli palçıq axaraq vulkanın qərb yamacı istiqamətində 1,5 hektar əraziyə yayılmışdır. Müşahidələr zamanı vulkanın şərq və qərb yamaclarında müxtəlif ölçülü çatla rın əmələ gəldiyi aşkar edilmişdir. Vulkan ilk püskürmənin qeydə alındığı 1829-cu ildən indiyədək 21 dəfə püskürmüşdür. Vulkan püskürməsi. Azərbaycan. Qaradağ rayonu, Lökbatan. 178 http://ru.wikipedia.org/wiki/Вулкан 179 Azərbaycan ərazisində əsasən palçıq vulkanı (qay- naca, bozdağ) geniş yayıl - mışdır. Hər il ölkə ərazisin- də 3-5 palçıq vul kanı yeni - dən püskü rür. Son 200 ildə 81 palçıq vul kanında 309 ye ni püs kürmə qeydə alın - mışdır. Bu illər ərzində Abşe - ron ərazisində olan vulkan- lar dan Lökbatan 23, Quşçu 11, Şeyxzahirli 20, Keyrəki 15, Bahar 8 və s. dəfə yenidən püs k ürmüşdür. 2001-ci ildə ye ni püsk ürmələrin sayı 16 olub rekord həddə çatmışdır. İslandiyada vulkan Vulkanın mərkəzi İslandiyanın cənubunda, paytaxt Reykyavikdən 125 km şərqdə yerləşən Eyyafyat- layokudl buzlağının altında yerləşir. Vulkanın son püskürməsi 20 mart 2010-cu il tarixində müşahidə olunmuşdur. 14 aprel 2010-cu ildə isə vulkandan böyük həcmdə külün püskürməsi və Avropanın səmasını bürüməsi nəticəsində bir çox Avropa ölkəsinin hava məkanı hava nəqliyyatı üçün bağlanmışdır. Palçıq vulkanı. Abşeron. Hazırda ölkəmizin ərazisində fəaliyyətdə olan 200-dən çox pal çıq vulkanı vardır. Belə vulkan ların püskürməsi zamanı ətrafa maqma deyil, palçıq püskürür. Palçıq vulkanları bir qayda olaraq konusşəkilli təbəqədən və ya kiçik dağlardan ibarət olur. Dağların üstü boz rəngli, yumşaq süxur yığıntısı ilə örtülür. Qobustan ərazisindəki Torağay palçıq vulkanı göstərilən əlamətləri özündə tam əks etdirir. Bu vulkan 400 m hündürlükdə bir təpə olub, kraterinin diametri 250 m-dən, oturacağının diametri isə 6 km-dən çoxdur. Abşeron ərazisində fəaliyyətdə olan palçıq vulkanları digər rayonlarla müqayisədə daha çoxdur. Onlardan fəaliyyətdə olan Kənizdağ, Obnan-Bozdağ, Dəvəlidağ və Çeyil-Axtarma vulkanlarını göstərmək olar. Çeyil- Axtarma vulkanı özünün çox maraqlı kraterləri ilə seçilir. Xəzər dənizində yerləşən adaların əksəriyyətində də hazırda fəaliyyətdə olan palçıq vulkanları vardır. Burada Çilov və Pirallahı adalarından başqa bütün adalar vulkan qalıqlarıdır. Bulla adasında olan palçıq vulkanı bu yaxınlarda püskürmüşdür. İsveçrənin qeyri- kommersiya təşkilatları tərəfindən təşkil edilmiş Təbiətin yeddi möcüzəsi beynəlxalq müsabiqəsində Azərbaycanın palçıq vulkanları beşinci yeri tutmuşdur. Fəal palçıq vulkanı. Abşeron. 180 Pompey şə hə ri nin yox olması Pompey Neapol şəhəri yaxınlığında Qədim Roma şəhəri olub, 24 avqust 79-cu ildə püskürən Vezuvi vul kanının külü altında qalmışdır. Bu vulkan Herkulanum və Stabi kimi daha iki şəhərin və bir neçə kəndin də məhvinə səbəb olmuşdur. Püskürmə o qədər güclü olmuşdur ki, onun külü Suriya və Misir ərazilərinə qədər yayılmışdır. Fəlakət ərəfəsində Pompeyin 20.000 nəfərlik əhalisinin əksər hissəsi şəhəri tərk etmiş; 2000 nəfərə qədəri isə şəhərlə birlikdə hündürlüyü bir neçə metrə çatan vulkan külünün altında qalıb məhv olmuşdur. Son illər aparılan qa zın tılar nəticəsində kül altında yatmış şəhər üzə çıxarılıb bərpa edilir. Pompeyin son günü. Rəssam K.P. Bryullov. 1828-ci il. Pompeyin üzə çıxarılmış qalıqları. 181 182 Zəlzələ ocağı Yerin quru hissəsində olduğu kimi, okeanların, yaxud dənizlərin dibində də ola bilər. Bu halda baş verən yeraltı təkanlara dəniz zəlzələsi deyilir. Qurudan fərqli olaraq suda yalnız uzununa dalğaların yayıldığını nəzərə alsaq, dəniz zəlzələsinin gücünün başqa bir cədvəl üzrə təyin edilməsi zərurəti yaranır. Ona görə də dəniz zəlzələlərinin gücü xüsusi altı ballıq cədvəl üzrə müəyyən edilir. Burada altı ballıq güc 12 bal lıq cədvəlin səkkiz balına uyğun gəlir. Bəzən dəniz zəlzələsi dənizdə və ya okeanlarda güclü dalğalarla müşayiət olunur. Bunlara yapon dilində böyük dalğa mənası verən tsunami deyilir. Tsunamilər ocağı yaxın sahildə, dəniz dibində, adalarda olan zəlzələlər və vulkanlar, həmçinin sahildəki qaya, dağ uçqunları nəticəsində də yarana bilər. Dənizin dibində baş verən zəlzələ və vulkanlar zamanı Yerin rəqsi hərəkəti suya böyük təzyiq qüvvəsinin təsir etməsinə səbəb olur. Su sıxılmayan maddə olduğundan bu təzyiq ani olaraq suyun səthinə ötürülür və böyük bir sahədə suyun səthi bir neçə metr hündürlüyə qalxır. Beləliklə, dənizin səthində tsunami deyilən dalğa yaranır və hər tərəfə yayılmağa başlayır. Bu dalğalar dənizin dayaz yerlərinə, yəni sahilə yaxınlaşdıqca suyun hündürlüyü daha bir neçə metr artır, yayılma sürəti isə azalır. Dalğa özüyeriyən nəhəng su divarına çevrilir. Sərt döngəli sahilə, pazşəkilli körfəzə yaxınlaşdıqca bu hadisə daha kəskin şəkildə özünü göstərir. Tsunami zamanı yaranan su divarının qalınlığı 5 m-ə, uzunluğu 150 km-ə, yerdəyişmə sürəti isə saatda 700 km-ə çata bilər. Bəzən hündürlüyü 50 m-ə çatan belə nəhəng tsunami dalğası sahilə çatıb 10 km-ə qədər də qurunun içərisinə doğru irəliləyir. Bu zaman o, qarşısına çıxan tikililəri dağıdır, qayıdanda isə hər şeyi özü ilə gətirib dənizə tökür. Sakit okean adaları və onun sahilləri tsunamidən daha çox zərər çəkən ərazilərdir. Bu okeanın mərkəzində yerləşən Havay adaları iki ildən bir müşahidə olunan güclü tsunamidən çox böyük ziyan çəkir. Atlantik və Hind okeanlarında, Aralıq dənizində tsunami zəif şəkildə, çox az-az müşahidə olunur. Xəzər dənizində ancaq iki dəfə zəif tsunami müşahidə edilmişdir. Tsunaminin törətdiyi dağıntıları təsəvvür etmək üçün bir neçə Tsunami http://en.wikipedia.org/wiki/Tsunami 183 misal gətirək. 1703-cü ildə Havay sahillərini tsunami basarkən 700 minə yaxın adam tələf olmuş, sahilə yaxın yaşayış məntəqələri, şəhərlər dağılmışdır. 1854-cü ilin dekabrında Yaponiya sahilində Silidada limanında dayanmış Diana rus gəmisindən müşahidə aparan vitse-admiral Putyatin həmin gün baş vermiş tsunami hadisəsini belə təsvir etmişdi: “Dəniz bütün qəsəbəni basdı, bir neçə dəqiqədən sonra yalnız bütxanaların damları görünürdü. Bunun ardınca geri çəkilən su limanı ev və qayıq hissələri, bütöv damlar, müxtəlif maşınlar, ev əşyaları, insan və heyvan meyit - ləri ilə doldurdu. Bütün bunlar ağlasığmaz dərəcədə böyük sürətli sellə şəhərdən gətirilirdi”. 1755-ci ildə Lissabon zəlzələsi zamanı yaranan tsunami dalğası Portuqaliya, İspaniya və Mərakeş ölkələrinin sahillərini yuyub aparmış, Atlantik okeanına tökmüşdür. Bu dəhşətli hadisə təkcə Lissabon şəhərində 60 min insanın bir an içərisində məhvinə səbəb olmuşdur. Dalğa Atlantik okeanının əksər limanlarında hiss edilmiş, hətta onların bir çoxunda uçqun, dağıntı və çoxsaylı insan tələfatı baş vermişdir. 1883-cü ildə Krakatau adasında baş vermiş vulkan püskürməsi zamanı da dəhşətli gücə malik tsunami yaranmışdı. Burada hündürlüyü 40 m-ə çatmış tsunami dalğası bütün sahili yuyub dənizə tökmüş, 36 min insanın ölümünə səbəb olmuşdu.1896-cı il iyunun 15-də Yaponiyanın Honsü adasında baş vermış zəlzələ zamanı yaranan və hündürlüyü 30 m-ə çatan dəhşətli tsunami dalğası 300 km məsafədə sahilə böyük ziyan vurmuşdu. Bu tsunami bütün Sakit okeanda yayılmış, Avstraliya və Cənubi Amerika sahillərində də hiss edilmişdir. Dəhşətli tsunami hadisələrindən biri də 2004-cü il dekabrın 26-da Hind okeanında baş vermiş sualtı zəlzələnin təsiri ilə yaranmış tsunamidir. Zəlzələnin episentri İndoneziyanın Sumatra adası yaxınlığında An- daman dənizində olmuş, episentrdə gücü 9 bala çatmışdır. Tsunaminin təsiri episentrdən 1000 km-ə qədər olan İndoneziya, Hindistan, Şri-Lanka, Tailand və Malayziya ölkələrinin sahillərinə qədər yayılmış, böyük maddi və mənəvi ziyan vurmuşdur. Bu tsunami hətta episentrdən 5000 km məsafədə yerləşən Cənubi Afrika Respublikasının Port-Elizabet liman şəhərinə də çatmış və orada onlarca insanın həyatına son qoymuşdur. Yüklə Dostları ilə paylaş:
|