Fizika-2 fənnindən kollokvium suallarının cavabları



Yüklə 1,74 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/57
tarix02.04.2022
ölçüsü1,74 Mb.
#84987
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   57
Fizika-2-cavablarAZ

5.

 

Naziklinza düsturu. 

Qalınlığı,  (hüdudlandırıcı  səthlər  arasındakı  məsafə)  linzanı  hüdudlandırıcı  səthlərin 

radiusuna nəzərən kifayət qədər kiçik olan linzaya, 

nazik  linza

  deyilir.  Linzanın  müstəvilərinin 

əyrilik  mərkəzindən  keçən  düz  xəttə 

baş  optik  ox

 

deyilir.  Bütün  linzalarda  baş  optik  ox  üzərində 



yerləşən  və  linzanın  optik  mərkəzi  adlanan  bu 

nöqtədən keçən şüalar, sınmadan keçir. Sadəlik üçün 

linzanın O optik mərkəzinin linzanın orta hissəsinin 

həndəsi mərkəzi ilə üst – üstə düşdüyünü hesab edək 

(bu  yalnız  hər  iki  səthlərin  əyrilik  radiusları  eyni 

olan ikitərəfi qabarıq və ikitərəfi çökük linzalar üçün 

doğrudur; müstəvi qabarıq və müstəvi çökük linzalar 

üçün O optik mərkəzi baş optik oxla sferik səthlərin 

kəsişməsində yerləşir).  

Nazik linzanın düsturunu, yəni linzaların səthlərinin R

1

 və R


2

 əyrilik radiuslarını linzadan 

cismə  -  əşyaya  və  onun  təsvirinə  qədər  olan  uyğun 

a

  və 


b

  məsafələri  ilə  əlaqələndirən 

mütənasibliyi çıxarmaq üçün Ferma prinsipindən istifadə edək:  

Şəkil 25.21 



B



 

A



 



Şəkil  25.20 

 

b) 


B



 

A



 



2F 


B



 

A



 

2F 



a) 



R



R







e  d  



Şəkil 25.17 

 



A  və  B  nöqtələrini  birləşdirən  AOB  və  linzanın  kənarından  keçən  ACB  şüalarına  baxaq 

(şəkil 25.17).  

İşıq  şüasının  AOB  və  AOC  boyunca  keçməsinin  zaman  bərabərliyi  şərtindən  istifadə 

edərək, işıq şüasının AOB boyunca keçmə zamanı üçün alarıq:  



c

b

d

e

N

a

t



)



(

1

 



Burada,   

N=n/n

1

–  nisbi  sındırma  əmsalıdır  (n  və  n

1

  –  uyğun  olaraq  linzanın  və  ətraf  mühitin 



mütləq sındırma əmsallarıdır). İşıq şüasının ACB boyunca keçmə zamanı aşağıdakı kimi olar. 

c

h

d

b

h

e

a

t

2

2



2

2

2



)

(

)



(





 

t



1

=t

2

 olduğundan, onda  

2

2

2



2

)

(



)

(

)



(

h

d

b

h

e

a

b

d

e

N

a







         (25.30) 

olar.  

Optik oxla kiçik bucaq təşkil edən, paraksial şüalara baxaq. Qeyd edək ki, yalnız paraksial 

şüalar  istifadə  etdikdə  stiqmatik  təsvir  alınır,  yəni  A  nöqtəsindən  çıxan  şüa  dəstəsinin  bütün 

şüaları, optik oxu eyni bir B nöqtəsində kəsirlər. Onda,   



h<<(a+e), h<<(b+d)

  nəzərə alsaq,     

)

(

2



2

1

1



)

(

)



(

1

)



(

)

(



2

2

2



2

2

2



e

a

h

e

a

e

a

h

e

a

e

a

h

e

a

h

e

a





















 

olar.  


Uyğun olaraq, yaza bilərik:  

)

(



2

)

(



2

2

2



d

b

h

d

b

h

d

b





 

Tapılmış bu ifadələri (25.3) – da nəzərə alsaq,  











d

b

e

a

h

d

e

N

1

1



2

)

)(



1

(

2



                  (25.31)  

Nazik  linzalar  üçün 



e<

  və 


d<

  olduğundan  (25.31)  ifadəsini  aşağıdakı  formada 

yazmaq olar:  





 





b

a

h

d

e

N

1

1



2

)

)(



1

(

2



 


)

2

(



2

1

1



1

2

2



2

2

2



2

2

2



2

2

2



2

2

2



R

h

R

h

R

R

R

h

R

R

h

R

R

e

















 

və uyğun olaraq 



)

2

(



1

2

R



h

d

 olduğunu nəzərə alsaq,  





b



a

R

R

N

1

1



1

1

1



2

1













                  (25.32) 

olar.  


(25.32)  ifadəsinə  nazik  linzanın  düsturu  deyilir.

  Qabarıq  səthli  linzanın  əyrilik  radiusu 

müsbət, çökük səthli linzanın əyrilik radiusu isə mənfi hesab edilir.  

6.

 

Optik cihazlar: lupa, mikroskop 

Bu cihazların rolu gözün tor təbəqəsində ölçüləri kiçik olan, yaxın və uzaq cisimlərin 

böyüdülmüş xəyalını verməkdir. Gözün dəqiq fokuslamanı təmin etdiyi ən yaxın məsafə 

ən 

yaxşı görmə məsafəsi

 adlanır. Müxtəlif insanlarda bu məsafə müxtəlifdir və orta hesabla 25 sm 

təşkil edir. Gözün aydın fokuslamanı təmin etdiyi ən uzaq məsafə 

görmə həddi

 adlanır və göz 

əzələlərinin tam boşalma halına uyğun gəlir. Normal göz üçün bu məsafə çox böyükdür və o 

sonsuz hesab olunur. Əslində xəyalın ölçüləri cismin hansı bucaq altında görünməsindən asılıdır 

(səkil 25.22). 

Optik  cihazlar  çoxsaylı  və  cürbəcür  olmaqla  elmin,  texnikanın  müxtəlif  sahələrində  və 

məişətdə  tətbiq  olunur.  Optik  cihazların  quruluşu  və  onların  iş  prinsipi  həndəsi  optika 

qanunlarına  əsaslanır.  Vizual  optik  cihazlar  gözə  əlavə  kimi  tətbiq  olunur  və  bir  çox  hallarda 

onlardan  istifadə  etməkdə  məqsəd  ayırdetmə  qüvvəsini  artırmaqdan  ibarətdir.  Onlardan  bir 

neçəsi ilə bir qədər yaxından tanış olaq. 



Lupa

  ən  sadə  vizual  optik  cihazlardan  biridir  və  o,  cismi  gözə  yaxınlaşdırmağa  və  onu 

böyük bucaq altında görməyə imkan verir. Lupaya linzanın nöqsanlarından azad olmuş linzalar 

sistemi kimi baxmaq olar.  

Lupadan 

istifadə 

etdikdə 

toplayıcı  linza  gözdən  ən  azı  25  sm 

məsafədə  olan  mövhumi  xəyal 

yaradır  ki,  göz  də  həmin  xəya-la 

fokuslanmış  olur.  Əgər  göz  əzələləri 

gəril-məmişsə,  onda  xəyal  sonsuz 

uzaqlaşmış  olur  və  bu  zaman  cisim 

fokusda 


yerləşir. 

Optik 


cihaz 

hesabına görmə bucağının artırılması 



bucaq böyütməsi

 adlanır:  

Şəkil  25.22 

 

 

 

 



 


h

h

tg

G





tg

                       (25.34) 



Burada, 



-cismi  optic  cihazla  görmə  bucağı  (şəkil  25.22,  a),   

θ

-  gözdən  25  sm  məsafədə 

yerləşmiş  olan  cismi  adi  gözlə  müşahidə  etdikdə  görmə  bucağı  (şəkil  25.22,  b), 

h

və 


h

  isə  - 



uyğun olaraq cismin və onun optik cihazla alınmış xəyalının xətti ölçüləridir. 

(25.34)-də 



G

-ni fokus məsafəsi ilə əlaqələndirmək olar. Fərz edək ki, linzanın verdiyi möv-

humi xəyal ən yaxşı görmə məsafəsindədir, yəni,  d

i

=-N (N=25 sm); d



i

=-25sm (şəkil 25.22, a).  

Onda  

N

1



f

1

d



1

f

1



d

1

i



0



               (25.35)  



N

f

Nf



d

0



                          (25.36) 

Yazmaq olar. (25.36)-dan görünür ki, d

0

1

<

N

f



N

. Kiçik bucaqlarda göz ən yaxşı 



görmə məsafəsinə fokuslandığına ğörə 







tg

 və 





tg

, onda 


Nf

h

N



f

d

h



0

)

(





 və 



N

h



 

Buradan isə 











h



N

Nf

h

N

f

G

)

(



 



yaxud 

f

N

G



1

(25.37 ) 

(25.37)  düsturu  göz  ən  yaxşı  görmə  məsafəsinə  fokuslandıqda  böyütməni  hesablamağa  imkan 

verir. 


Əgər göz əzələləri gərilməmişsə (göz sonsuzluğa fokuslanıb) və lupadan istifadə ediriksə, 

onda xəyal sonsuz uzaqlaşmış olur, cisim isə dəqiq fokusda yerləşib.  Bu halda 

f

h





 və 


f

N

h

N

f

h

G

















               (25.38) 



Göz  sonsuzluğa  akkomodasiya  olduqda  (fokuslandıqda)  böyütmə  obyektiv  kəmiyyətdir; 

digər  akkomodasiyalarda  böyütmə  subyektivdir,  lakin  obyektiv  böyütmədən  az  fərqlənir. 

Göründüyü kimi, linzanın fokus məsafəsi kiçik olduqca, böyütmə də böyük olur.  



Mikroskop

  iki  linza 

sistemindən 

ibarətdir. 

Sistemin  hər  birinə  bir 

linza  kimi  baxmaq  olar. 

Linzalardan 

biri 


qısa 

fokuslu 


obyektiv

, digəri isə 

uzun  fokuslu 

okulyardır

Müşahidə  olunacaq  cisim 



obyektiv  qarşısında  onun 

fokusu  ilə  ikiqat  fokusu 

arasında  yerləşdirilmişdir. 

Ona  görə  də  obyektivin 

verdiyi  xəyal  böyüdülmüş  və  həqiqi  olur.  Okulyar  elə  bir  vəziyyətdə  qoyulur  ki,  obyektivin 

verdiyi  I

xəyalı  okulyarla  onun  fokus  nöqtəsi  arasına  düşsün.  Bu  halda  okulyar  lupa  rolunu 



görür. Ona görə də I

2

 xəyalı böyüdülmüş və  möfhumi olur (şəkil 25.23)



.

 

Mikroskopun tam böyütməsi obyektiv və okulyarın böyütmələri hasilinə bərabərdir.  



ok

ob

G

G

G



 

Şəkil  25.23-dən  göründüyü  kimi, 

0

0

d



d

h

h

G

i

i



  düsturundan  istifadə  etməklə  obyektivin 

böyütməsi üçün 

0

0



l

d

f

d

d

G

e

i

ob



                  (25.39) 

alarıq.  Bu  düsturda  mənfi  işarəsi  nəzərə  alınmamışdır.  Belə  ki,  o  yalnız  xəyalın  çevrilmiş 

olduğunu göstərir. 



l

- tubusun uzunluğuna bərabər linzalararası məsafədir. Okulyar sadə lupa kimi 

təsir göstərir. Əgər göz əzələləri gərilmişsə, onda okulyarın buyütməsi üçün (2538)-dən istifadə 

etməklə 


e

ok

f

N

G

                           (25.40) 



almış olarıq. Onda, 


Yüklə 1,74 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   57




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə