Fiziki kəmiyyət

Fiziki kəmiyyət	Düsturu , işarəsi	BS-də əsas ölçü vahidi	Əlavə ölçü vahidləri	Hansı cihaz ilə ölçülür
Sürət Vektorialdır			, , və sair.	Spidometr (İş prinsipi maqnit qarşılıqlı təsirinə əsaslanır )
Gedilən yol Skalyardır Yerdəyişmə Vektorialdır		(metr)	, , , və sair.
Məsafə (uzunluq) Skalyardır	və ya ilə işarə edilir Çevrə	(metr)	,, , və sair.	Xətkeş, ruletka və sair.
Sahə Skalyardır	Kvadrat Düzbucaqlı Trapesiya Üçbucaq Paraleloqram Romb Dairə Sfera		və sair.
Həcm Skalyardır	Kub Paralelopiped Düz prizma Piramida Silindr Konus Kürə		və sair.	Menzurka (ölçü slindri) (İş prinsipi Arximed qanununa əsaslanır)

Zaman Skalyardır	t ilə işarə edilir	(saniyə)	1dəq= 60san 1saat =60dəq 1sutka =24saat 1sutka=86400san 1qərinə=33 il və sair.	Saniyəölçən, saat və sair.
Temperatur Skalyardır	Selsi şkalasında ilə , Kelvin şkalasında ilə , Faranheyd şkalasında işarə edilir	(Kelvin )	( dərəcə Selsi ) (dərəcə Faranheyd )	Termometr (İş prinsipi mayenin sıxlığının temperaturdan asılı olaraq dəyişməsinə əsaslanır )
Dəyişənsürətli düzxətli hərəkətdə orta sürət	Əgər cisim yolun qədərini , qədərini zamanda qət etmiş olarsa olarsa, olarsa olar.
Təcil Vektorialdır				Akselerometr

Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkətdə dövretmə periodu	Tam bir dövrə sərf edilən zaman
Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkətdə dövretmə tezliyi	Vahid zamandakı dövrlərin sayı	Və ya
Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkətdə sürət ( xətti sürət)
Çevrə üzrə bərabərsürətli hərəkətdə təcil ( mərkəzəqaçma təcili )	Radius boyunca çevrənin mərkəzinə doğru yönəlmiş təcildir. Mərkəzəqaçma təcilinin modulu:
Kütlə Skalyardır	Cisimlərin ətalətliliyini xarakterizə edən fiziki kəmiyyətdir. Çox böyük cisimlərin ( Günəş, Yer ) və zərrəciklərin kütlələrini qarşılıqlı təsirə əsasən tapırlar			Qollu tərəzi İş prinsipi ağırlıq qüvvəsinin təsirinə əsaslanır.
Maddənin sıxlığı Skalyardır				Areometr Mayelərin sıxlığını ölçür. İşləmə prinsipi Arximed qanununa əsaslanır
Qüvvə Vektorialdır	Cisimlərin qarşılıqlı təsirinin miqdar ölçüsü			Dinamometr Yaylı dinamometrin iş prinsipi Huk qanununa əsaslanır. Dartı dinamometri ilə böyük qüvvələri ölçürlər

Qalileyin nisbilik prinsipi	Mexanikanın qanunları istənilən inersial hesablama sistemlərinə görə eynidir.
Nyutonun I qanunu (Ətalət qanunu)	Cismə başqa cisimlər təsir etmirsə və ya ona edilən təsirlər bir-birini tarazlaşdırırsa, o, sükunət və yaxud düzxətli bərabərsürətli hərəkət halını saxlayır. Fəvəzləyici=0 Nyutonun I qanununun doğru olduğu hesablama sistemləri inersial hesablama sistemləri adlanır. Cismə digər cisimlər təsir etmədikdə, onun sürətinin (sükunətinin) saxlaması hadisəsinə ətalət , bu xassəyə isə cismin ətalətliyi deyilir.
Nyutonun II qanunu	Cismin hərəkət təcili ona təsir edən qüvvə ilə düz, cismin kütləsi ilə tərs mütənasibdir. Nyutonun II qanunu yalnız inersial hesablama sistemlərində doğrudur.
Nyutonun III qanunu	İxtiyari iki cismin qarşılıqlı təsir qüvvələri qiymətcə bərabər, istiqamətcə əksdir: Nyutonun III qanunu da yalnız inersial hesablama sistemində ödənilir.
Ümumdünya cazibə qanunu	Nyuton qravitasiya qüvvələrini hesablamaq üçün belə bir düstur verdi Qravitasiya sabiti
Ağırlıq qüvvəsi Vektorialdır	Cismin Yer ( və ya başqa planet ) tərəfindən cəzb olunduğu qüvvə Yer (planet) səthində olan cismə cazibə qüvvəsi təsir edir. Yerin (planetin) səthindən h hündürlükdə ağırlıq qüvvəsi	Vahidi
Qravitasiya ( cazibə ) sahəsinin intensivliyi (sərbəstdüşmə təcili) Vektorialdır	Kürəvi mənbəyin səthində qravitasiya sahəsi intevsivliyinin modulu Yer səthində Yerin (planetin ) səthindən h hündürlükdə	Vahidi

Düzxətli bərabərtəcilli hərəkətdə sürət	Kordinat oxu istiqamətində bərabəryeyinləşən Kordinat oxu istiqamətində bərabəryavaşyan Başlanğıc sürət olduqda ancaq bərabəryeyinləşən olur Kordinat oxunun əksinə bərabəryeyinləşən Kordinat oxunun əksinə bərabəryavaşyan
Düzxətli bərabərtəcilli hərəkətdə gedilən yol ( yerdəyişmə )	olarsa, olarsa, olarsa,
Cisimlərin sərbəstdüşməsi	Havasız fəzada ağırlıq qüvvəsinin təsiri altında cisimlərin düşməsi sərbəstdüşmə adlanır. Sərbəstdüşmə hərəkətinin qanunlarını italyan alimi Qalileo Qaliley kəşf etmişdir. Eyni bir qravitasiya sahəsində cisimlərin sərbəst düşməsi onların formasından, kütləsindən və sıxlığından asılı olmayaraq eyni təcillə baş verir Sərbəstdüşmə başlanğıc sürət olan bərabəryeyinləşən hərəkətdir. Son sürət və gedilən yol belə olar:
Şaquli istiqamətdə atılmış cismin hərəkəti	Şaquli istiqamətdə aşağı atılmış cisim düzxətli bərabəryeyinləşən hərəkət edir. Şaquli istiqamətdə yuxarı atılmış cisim düzxətli bərabəryavaşyan hərəkət edir. Cismin maksimal hündürlüyə qalxma müddəti: Cismin uçuş müddəti: Cismin maksimal qalxma hündürlüyü: Qalxma müddətini yerinə yazsaq alarıq:

Deformasiya. Elastiklik qüvvəsi. Huk qanunu	Xarici qüvvəni təsiri altında cismin forma və ölçülərini dəyişməsinə deformasiya deyilir. Cismin deformasiyası nəticəsində yaranan və onu əvvəlki vəziyyətinə qaytarmağa çalışan qüvvəyə elastiklik qüvvəsi deyilir. Xarici qüvvənin təsiri kəsiləndən sonra cisim əvvəlki forma və ölçülərini alırsa, bu cür deformasiya elastik deformasiya adlanır. Xarici qüvvənin təsiri kəsiləndən sonra cismin forma və ölçüləri bərpa olunmursa, belə deformasiya plastik deformasiya adlanır. Huk qanunu belə ifadə olunur: Elastik deformasiyalarda yaranan elastiklik qüvvəsi cismin uzanması ilə düz mütənasibdir. Yayın sərtliyi yayın materialından və ölçülərindən asılıdır. Sərtlik əmsalı k verilmiş yay üçün sabit kəmiyyətdir. Sərtlik əmsalının vahidi metrdə - nyutondur.
Cismin çəkisi Vektorialdır.	Yerin cazibəsi nəticəsində cismin dayağa və ya asqıya göstərdiyi təsir qüvvəsinə cismin çəkisi deyilir. Cismin çəkisi onun dayağa və ya asqıya göstərdiyi elastiklik qüvvəsidir və dayağa perpendikulyar istiqamətdə yönəlir. Dinamometrlə ölçülür. Cismin çəkisinin vahidi nyutondur Ədədi qiymətcə ağırlıq qüvvəsinə bərabərdir.
Təcillə hərəkət edən cismin çəkisi. Əlavə yüklənmə. Çəkisizlik	Şaquli yuxarı yönəlmiş təcillə hərəkət edən cismin çəkisi onun ağırlıq qüvvəsindən hasili qədər böyükdür: Təcillə hərəkət edən cismin çəkisinin onun ağırlıq qüvvəsinə nisbətinə əlavə yüklənmə deyilir. Şaquli aşağı yönəlmiş < təcili ilə hərəkət edən cismin çəkisi onun ağırlıq qüvvəsindən hasili qədər kiçik olur: Xüsusi halda olarsa, yəni cisim dayaqla birlikdə sərbəst düşərsə, onun çəkisi sıfır olar və cisim dayağa heç bir təsir göstərməz: Cismin çəkisinin sıfra bərabər olduğu hala çəkisizlik halı deyilir.
Qüvvələrin əvəzləyicisi	Cismə eyni zamanda bir neçə qüvvənin birlikdə göstərdiyi qədər təsir göstərən qüvvəyə əvəzləyici qüvvə deyilir. Əvəzləyici qüvvəni tapmaq üçün qüvvələrin həndəsi cəmini tapmaq lazımdır. və qüvvələri bir düz xətt üzrə eyni istiqamətdə yönəldikdə əvəzləyici qüvvənin modulu toplanan qüvvələrin modulları cəminə bərabərdir. və qüvvələri bir düz xətt üzrə əks istiqamətlərdə yönəldikdə > əvəzləyici qüvvənin modulu toplanan qüvvələrin modulları fərqinə bərabərdir. Qüvvələr perpendikulyar olduqda əvəzləyici qüvvə Bir-biri ilə bucaq altında yönəlmiş iki qüvvənin əvəzləyicisi Əgər qüvvələrin əvəzləyicisi sıfıra ( R=0 ) bərabər olarsa, onda cisim düzxətli bərabərsürətli hərəkət edər və ya sükunətdə qalar. Əgər cismə təsir edən qüvvələrin əvəzləyicisi sabitdirsə, ( R=const ) onda cisim bərabərtəcilli hərəkət edər.

Təzyiq Skalyar kəmiyyətdir.	Təzyiq qüvvəsi təsir etdiyi səthə həmişə perpendikulyardır. Səthə perpendikulyar istiqamətdə təsir edən təzyiq qüvvəsinin bu səthin sahəsinə nisbətinə təzyiq deyilir: BS - də təzyiq vahidi Paskal ( Pa ) adlanır. Bir paskal - 1 N qüvvənin 1 m^2 sahədə yaratdığı təzyiqə deyilir: Praktikada çox vaxt daha böyük təzyiq vahidlərindən istifadə olunur.
Paskal qanunu	Qapalı qabdakı maye və qazlar xaricdən göstərilən təzyiqi dəyişmədən bütün istiqamətlərə bərabər ötürür.
Qazın təzyiqi	Qazın həcmini azaltmaqla sıxlığı artırırıq. Bu da təzyiqin artmasına səbəb olur. Qapalı qabdakı sabit kütləli qazın temperaturu artdıqca təzyiqi də artır. Dilatometr qazların istidən genişlənməsini müşahidə etmək üçündür. Sabit kütləli və temperaturlu qazın həcmi kiçildikcə təzyiqi artır, həcmi böyüdükcə isə təzyiq azalır.
Qabın dibinə və divarlarına mayenin təzyiqi (Hidrostatik təzyiq)	Hidrostatik təzyiq, mayenin sıxlığı və maye sütununun hündürlüyü ilə düz mütənasibdir. Qabın divarına mayenin göstərdiyi təzyiq divarın hər yerində eyni olmayıb, dərinliyin artması ilə artır. Mayenin qabın divarlarına göstərdiyi təzyiqi xarakterizə etmək üçün orta təzyiq anlayışı daxil edilir.

Birləşmiş qablar

Açıq səthləri olan və bir-biri ilə əlaqələndirilmiş borular birləşmiş qablar adlanır. Bircins mayenin birləşmiş qablarda səviyyələri eynidir. Müxtəli mayelər üçün Birləşmiş qablarda maye sütunlarının hündürlükləri onların sıxlıqları ilə tərs mütənasibdir. Bu, müxtəlif mayelər üçün birləşmiş qablar qanunudur.

Hidravlik maşınlar Hidravlik pres

Sadə hidravlik maşımn en kəsik sahələri müxtəlif olan iki silindrik qabdan ibarətdir. Bu qablar porşenlərlə təchiz edilmişdir. Bu qurğunun iş prinsipi Paskal qanununa əsaslanır. Hidravlik maşının porşenlərinə təsir edən qüvvələr onların sahələri ilə düz mütənasibdir. Beləliklə, hidravlik maşının köməyilə qüvvədə dəfə qazanc əldə edilir: Kiçik porşen qüvvəsinin təsirilə maye məsafəsi qədər yerini dəyişər. Bu zaman kiçik silindrdən həcmli maye ikinci silindirə axar. Nəticədə ikinci silindrdəki maye böyük porşeni qədər yuxarı qaldırar. Hidravlik maşında qüvvədə neçə dəfə qazanılırsa, məsafədə o qədər itirilir. Bu qurğu işdə qazanc vermir. və porşenlərin hərəkət sürətləridir. Presləmək ( sıxmaq ) məqsədilə işlədilən hidravlik maşınlar hidravlik pres adlanır.

Atmosfer təzyiqi

Yer kürəsini əhatə edən hava qatı atmosfer adlanır. Yunan sözü olub “atmos” - buxar, və “sphair” – sfera, kürə deməkdir. Atmosfer qazların qarışığından ( azot, oksigen, hidrogen, karbon qazı, ozon və s. ) və su buxarından ibarət olub, yerin cazibəsi nəticəsində mövcuddur. Hava qatı öz ağırlığı ilə Yerin səthinə doğru təzyiq yaradır. Havanın yaratdığı təzyiq atmosfer təzyiqi adlanır. Bu təzyiq yerin səthində ən böyük qiymətə çatır. Bu təzyiqin qiymətini 1643 –cü ildə italyan alimi Toriçelli təcrübi olaraq təyin etmişdir. O, uzunluğu 1 metr, bir tərəfi bağlı, nazik şüşə boru götürmüş, onun içinə civə doldurub, ağzı aşağı, şaquli vəziyyətdə civə olan digər qaba salaraq saxlayır. Bu zaman borudakı civənin bir hissəsi qaba tökülmüş, boruda 760 mm civə sütunu qalmışdır.Civənin borudan tökülməməsinə səbəb qabdakı civənin səthinə atmosfer təzyiqinin olmasıdır. Deməli, Yer səthində atmosfer təzyiqi 760 mm civə sütununun təzyiqinə bərabərdir. Bu təzyiqi Paskal ilə ifadə edək: Təzyiqin bu qiyməti normal atmosfer təzyiqi adlanır. Beləliklə, 0^0 C temperaturda 760 mm civə sütununun yaratdığı təzyiq normal atmosfer təzyiqinə bərabərdir: P0 = 760 mm c. süt. = 101300 Pa=101,3 kPa =100 kPa Hündürlük artdıqca havanın sıxlığı kimi təzyiq də azalır. Atmosfer təzyiqinin hündürlükdən asılılığını ilk dəfə 1648-ci ildə Paskal müəyyənləşdirmişdir. Ölçmələr göstərir ki, yüksəklik artdıqca təzyiq orta hesabla hər 12 metrdə 1 mm. c. süt. qədər azalır Atmosfer təzyiqini ölçmək üçün civəli barometrdən və metal barometrdən ( aneroid ( aneroid yunanca mayesiz deməkdir ) ) istifadə edilir. Atmosfer təzyiqindən böyük və kiçik təzyiqləri, maye və qazın təzyiqini ölçmək üçün manometrdən istifadə edilir.

Arximed qüvvəsi

Bilirik ki, cismi maye və qaza batırdıqda ona şaquli istiqamətdə yuxarı yönəlmiş qüvvə təsir edir. Cismin mayedə çəkisi havadakı çəkisindən kiçikdir. İtələyici qüvvəni tapmaq üçün vakuumdakı çəkidən () mayedəki çəkini ( ) çıxmaq lazımdır. Mayenin və qazın itələyici qüvvəsi ( ) Arximed qüvvəsi adlanır. Cismi mayeyə batırdıqda ona maye hər tərəfdən təzyiq edir. Cismə aşağıdan edilən təzyiq üstdən edilən təzyiqdən çox olur. Bu təzyiqlər fərqi nəticəsində yuxarı yönələn itələyici qüvvə yaranır. Cismə aşağıdan təsir edən qüvvə , yuxarıdan təsir edən qüvvə olarsa, Arximed qüvvəsini belə hesablaya bilərik Arximed qüvvəsi Məlumdur ki, və olduğu üçün Deməli, mayenin və qazın itələyici qüvvəsi cismin sıxışdırıb çıxardığı mayenin və ya qazın çəkisinə bərabərdir. Cismin havada və mayedəki çəkiləri məlum olarsa, onun sıxlığını hesablamaq olar. və ifadələrini tərəf-tərəfə bölsək, alarıq və ya

Cisimlərin üzməsi

Cismin mayedə və qazda üzmə şərtləri ilə tanış olaq. 1) Mayeyə tamam batırılmış cismə təsir edən Arximed qüvvəsi ağırlıq qüvvəsindən kiçik ( ) və olarsa cisim mayedə batır. Belə cismin sıxlığı mayenin sıxlığından böyükdür. 2) və olarsa cisim mayenin daxilində tarazlıqda qalar. 3) və olarsa cisim mayenin üzünə çıxar və orda tarazlaşar. Bu halda Burada ( ) cismin mayeyə batan hissəsinin həcmi, isə cismin bütün həcmidir. Cismin mayeyə batan hissəsinin həcmi

İdeal mayenin axını. Axının kəsilməzliyi Bernulli qanunu

İdeal maye – sıxılmayan və ayrı-ayrı təbəqələri arasında sürtünmə qüvvəsi olmayan mayeyə deyilir. Fərz edək ki, maye borunun en kəsiyindən , en kəsiyindən isə sürəti ilə axır. Həmin kəsiklərdən zaman müddətində keçən mayenin ( və ya qazın ) və həcmləri belə təyin edilir Bu tənlik axının kəsilməzliyi tənliyi adlanır. Beləliklə, maye və qaz üçün axının kəsilməzlikm qanununu belə ifadə etmək olar Maye və ya qazın axın sürəti borunun en kəsik sahəsi ilə tərs mütənasübdir. Boruda axan qazın ( və ya mayenin ) təzyiqi, onun axın sürəti kiçik olan kəsiklərdə böyük, axın sürəti böyük olan kəsiklərdə isə kiçik olur. Maye və qazın təzyiqi ilə onların axın sürətləri arasındakı bu asılılığı ilk dəfə isveç alimi Daniel Bernulli müəyyən etdiyinə görə o Bernulli qanunu adlanır.