104 Müasir dövr
Tarix və onun problemləri, № 1 2013
FIZULI İBRAHIMZADƏ
Azərbaycan Respublikası Fövqəladə Hallar Nazirliyinin Akademiyasının Humanitar
fənlər kafedrasının baş müəllimi, tarix elmləri namizədi
E-mail: TarixVeOnunProblemleri@gmail.com
FAŞIZM ÜZƏRINDƏ QƏLƏBƏDƏ NAXÇIVANIN ROLU
“Tarix bu gün də bilməlidir ki, II Dünya müharibəsində Azərbaycan Respub-
likasının xidməti, fəaliyyəti, rolu çox böyük olmuşdur.”
Heydər Əliyev
Azərbaycanın Ümummilli Lideri
Açar sözlər: Antifaşist, Brandenburq darvazası, rabitə materialları, komponent, Şərq-Qərb
enerji dəhlizi.
Ключевые слова: Антифашист, Бранденбургские ворота, коммуникационные мате-
риалы, компоненты, энергетический коридор Восток-Запад
Key words: Anty-fascist, Branderburg gate, communication materials, componenet, East-West
energy passage.
Bəşəriyyətin keçən əsrdə üzləşdiyi ən dəhşətli faciələrdən biri də ikinci dünya mühari-
bəsi olmuşdur. Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyev həmin dövrdəki hadisələrə münasibət
bildirərək demişdi: “Yalnız antifaşist qüvvələrin fədakarlığı sayəsində bəşəriyyəti ən böyük
təhlükədən, ağır faciədən xilas etmək mümkün oldu. Biz fəxr edirik ki, dünyanın bu taleyüklü
probleminin həll olunmasında - faşizm üzərində qələbədə Azərbaycan xalqının da mühüm
payı olmuşdur” [1].
Azərbaycan xalqı Böyük Vətən müharibəsində həm döyüş meydanlarında, həm də arxa
cəbhədə əsl şücaət və əzmkarlıq nümunələri göstərmişdir. Müharibə başlanandan keçən qısa
müddət ərzində Azərbaycan Respublikası ərazisində 87 qırıcı batalyon, 1124 özünümüdafiə
dəstəsi təşkil edilmişdir. 1941-1945-ci illərdə respublikanın 681 min oğlan və qızları cəbhəyə
getmişdir [2]. Xalqımızın Vətən müharibəsində verdiyi qurbanlar və fədakar əməyi onu alman
faşizmi üzərində qələbə çalan xalqların ön sıralarında yerləşdirir.
Bu qələbənin əldə edilməsində Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olan Naxçıvan Muxtar
Respublikası zəhmətkeşlərinin də xüsusi rolu vardır. Belə ki, Böyük Vətən müharibəsi illə-
rində Muxtar Respublikadan 29500 nəfərdən çox naxçıvanlı düşmənə qarşı rəşadətlə vuruşa-
raq ölkəmizin istiqlaliyyəti, xalqımızın azadlığı uğrunda misilsiz şücaət göstərmişdir. Bu yol-
da saysız - hesabsız qurbanlar vermişdir. Müharibə illərində 15500 nəfərə qədər naxçıvanlı hə-
lak olmuşdur.
Başqa bir misalla da fikrimi açıqlamaq istəyirəm: O zaman Naxçıvanda yaşayan əhali-
nin hər 4 nəfərindən biri - yəni 126 min nəfərin 30 min nəfərdən artığı müharibəyə yollanıb.
Əlbəttə, kiçik rəqəm deyil. Üstəlik də 30 nəfərdən artıq qadınımız. Gedənlərin də tən yarısın-
dan çoxu - 15,7 min nəfəri geri qayıtmayıb [3]. Vətən uğrunda döyüşlərdə şəhid olub.
Müqayisə üçün demək lazımdır ki, demoqrafik araşdırmalar göstərir ki, 1941-1945-ci
illərdə Azərbaycanın başına gələn və gətirilən fəlakətlərin heç də hamısı qədərincə öyrənilmə-
mişdir. Həmin dövrdə ölkələr üzrə əhalinin sayca dəyişməsini xarakterizə edən demoqrafik
Müasir dövr 105
Tarix və onun problemləri, № 1 2013
statistikadan məlum olur ki, Azərbaycan nəinki sovet respublikaları ilə, hətta müharibədə
iştirak edən dünya dövlətləri ilə nisbi müqayisədə ən çox əhali itkisinə (340 min nəfər, yəni
səfərbər olunanların tən yarısı) məruz qalan məmləkət olmuşdur. O cümlədən bu itki Naxçı-
vandan da yan keçməmiş, yuxarıda göstərildiyi kimi əhalinin tən yarısının payına düşmüşdür.
Arxiv sənədlərindən də aydın olur ki, müharibənin ilk günlərindən Muxtar Respublika-
nın ayrı-ayrı yerlərində keçirilən saysız-hesabsız mitinq və yığıncaqlar xalqın tam birliyini nü-
mayiş etdirdi. O ağır, qanlı-qadalı günlərdə fəhlələr, qulluqçular, kolxozçular və ziyalılar
dəstə-dəstə hərbi komissarlığa gəlir, döyüşən ordu sıralarına göndərilmələrini xahiş edirdilər.
1941-ci il 22 iyula olan məlumata görə Naxçıvan Muxtar Respublikasından 6491 nəfər həm-
yerlimiz ordu sıralarına yola düşmüşdür.
Böyük Vətən müharibəsi cəbhələrində mərdliklə vuruşan Naxçıvanın oğul və qızların-
dan bir çoxu Qafqazın ətəklərindən Berlinə qədər şanlı döyüş yolu keçmiş, vətən uğrunda ca-
nını belə əsirgəməmişdir. Buhenvald qəhrəmanı, mərd döyüşçü Əkbər Ağayev, partizan hərə-
katının fəal iştirakçısı Cəlil Rəfiyev, general-mayor Akim Abbasov, Neymət Kərimov, Əjdər
Hacıyev, Adil Cəfərov, Qurban Qurbanov, Cabbar Cəfərov, Bağır Bağırov, Yusif Qasımov,
Sadiq İsmayılov və minlərlə digər naxçıvanlı ölkəmizdən çox-çox uzaqlarda düşmənə qarşı
ölüm-dirim mübarizəsi aparmışdır. Əsir düşmüş bir qrup həmyerlimiz İtaliyadakı partizan
dəstələrində fəal iştirak etmiş, Şimali İtaliyanın azad edilməsində, İtaliya faşistlərinin lideri və
hökumətin başçısı Mussolininin həbs edilməsində fəal rol oynamışlar. Soydaşımız Əli Baba-
yev Haribaldi adına partizan batalyonunun komandiri olmuş, “Hərbi şücaətinə görə” medalı
ilə təltif edilmişdir [4].
Naxçıvanda dünyaya göz açmış Baloğlan Rüstəmov cəbhədə əsl qəhrəmanlıq göstər-
mişdir. O, kəşfiyyatçılar bölüyünə rəhbərlik edərək dəfələrlə çox çətin, mühüm tapşırıqları ye-
rinə yetirmiş, komandanlığın rəğbətini qazanmış və “Şöhrət” ordeni ilə təltif olunmuşdur. Bir
dəfə o, qarşıdakı stansiyada düşmənin fəaliyyətini öyrənmək tapşırığı almışdı. Həmyerlimiz
qəflətən faşistlərin üstünə atılaraq onlara böyük itkilər verdi, xeyli canlı qüvvəsini sıradan
çıxardı, vaqonlara yüklənmiş qiymətli qarət olunmuş əmlak və avadanlığın Almaniyaya apa-
rılmasına imkan vermədi, bir neçə dəfə həmyerlimiz düşmənin kommunikasiyalarını tam də-
qiqliklə öyrənib ordumuzun qələbəsini asanlaşdırmışdı. O, “Şöhrət” ordeninin 2 dərəcəsinə la-
yiq görüldükdən sonra cəbhə komandanlığı onu Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına təqdim etmiş-
dir. B.Rüstəmov SSRİ Müdafiə Nazirliyinin mərkəzi arxivindən verilmiş rəsmi arayışa görə
Sovet İttifaqı Qəhrəmanıdır. Bir müddət Azərbaycan Veteranlar Şurasına rəhbərlik etmiş
B.Rüstəmov aktiv fəaliyyətinə və gərgin əməyinə görə Prezidentimiz İlham Əliyev tərəfindən
“Şöhrət” ordeninə və Prezident Təqaüdünə layiq görülmüşdür [5].
Odlu-alovlu döyüşlərdə böyük şücaətlər göstərən igid oğul və qızlardan söhbət düşəndə
416-cı Taqanroq diviziyasında böyük rəşadətlər göstərən qvardiya polkovnikləri İsa Məmmə-
dov, Mehdi Mahmudov və “Qırmızı Ulduz” ordeni ilə təltif olunan igid qızımız Asya Hüsey-
novanın, onlarca başqalarının adını çəkmək olar. Onlar 1942-ci il oktyabrın 30-dan 1945-ci
ilin mayına qədər Qafqazdan Berlinə kimi 2500 km. şərəfli döyüş yolu keçən 416-cı Azər-
baycan milli diviziyasında düşmənin 23 min əsgər və zabitinin məhv edilməsində, 5500 nəfə-
rin əsir alınmasında, çoxlu döyüş texnikasının sıradan çıxarılmasında öz şücaətləri ilə fərq-
lənmiş və Berlində Brandenburq darvazası üzərinə qələbə bayrağı sancmışlar [6].
Muxtar Respublikanın mərd qızları da oğulları kimi çiyin-çiyinə vuruşmuşlar. O vaxt
Naxçıvanın bir çox qızları düşmənin məhv edilməsində bilavasitə iştirak etmək üçün könüllü
olaraq cəbhəyə yola düşmüşlər və müharibənin ilk günlərindən 100-ə qədər naxçıvanlı qız
106 Müasir dövr
Tarix və onun problemləri, № 1 2013
hitlerçi işğalçılara qarşı qəhrəmancasına vuruşmuşlar. Onlar vətənpərvərlik borclarına sadiq
qalaraq cəbhədə igidlik, fədakarlıq nümunələri göstərmişlər.
Böyük Vətən müharibəsində göstərdikləri şücaətə görə həmyerlilərimizdən üç nəfəri:
Qəzənfər Əkbərov, Abbas Quliyev və Nəcəfqulu Rəfiyev Sovet İttifaqı Qəhrəmanı kimi yük-
sək ada layiq görülmüşdür. Səkkiz nəfər Lenin ordeni, 1 nəfər I, II, III dərəcəli “Şöhrət”
ordeni, 102 nəfər “Şöhrət” ordeninin ayrı-ayrı dərəcələri ilə, 105 nəfər I və II dərəcəli “Böyük
Vətən müharibəsi” ordeni, 315 nəfər “Qırmızı Ulduz”, 29 nəfər “Qırmızı Bayraq” ordenləri ilə
təltif olunmuşdur. Minlərlə döyüşçü müxtəlif medallar və ali baş komandanlığın təşəkkürünü
almışdır [7].
Naxçıvanlı oğul və qızlarımızın ön cəbhədə mərdliklə vuruşmalarından ruhlanan Mux-
tar Respublika zəhmətkeşləri xalq təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələrində görülən işləri bir an belə
zəiflətməmişdir.
Onların vətənpərvərliyi arxa cəbhəni hər vasitə ilə möhkəmləndirməkdə, orduya hərtə-
rəfli kömək etməkdə, döyüşçülərə hədiyyələr göndərməkdə, müdafiə fonduna pul və qiymətli
əşyalar verməkdə, azad olunmuş rayonların sakinlərinə qardaşlıq köməyi göstərməkdə özünü
biruzə verirdi.
Naxçıvan MR Dövlət Arxivində olan sənədlərdən aydın olur ki, 1941-ci ilin iyul ayında
Muxtar Respublika üzrə kolxoz sədrlərinin, idarə, müəssisə rəhbərlərinin və işçilərinin müşa-
virəsi keçirilmişdir. Bu müşavirədə faşist işğalçılarına qarşı qəhrəmanlıqla vuruşan döyüşçülə-
rimizin ailələrinə yardım göstərmək məqsədilə yardım fondlarının təşkil edilməsi və ön
cəbhədə vətənimizin müdafiəsində qəhrəmanlıqla vuruşan əsgərlərə hədiyyələr göndərilməsi
müzakirə edilmişdir. Dövlət tərəfindən ayrılmış komissiyaların və həmçinin zəhmətkeşlərin
təşəbbüsü ilə Muxtar Respublika üzrə müdafiə fonduna xeyli miqdarda nağd pul və istiqraz
vərəqəsi, qızıl-gümüş toplanaraq dövlət bankına verilmiş, tədarük məntəqələrinə tonlarla taxıl,
ət, yun, yağ, tərəvəz, Qızıl Ordu döyüşçülərinə corab, yun əlcək, dəsmal və xeyli geyim
toplanıb cəbhəyə göndərilmişdir. Şərur rayonundan olan cəbhəçi anası K.Əliyeva 1941-ci ilin
oktyabrında şəxsi bağlama hazırlayıb Moskvanın müdafiəçilərinə ana məhəbbəti ilə dolu
məktubunda yazırdı: “Qoy mənim bu balaca ana sovqatım sizin düşməni məhv edən əllərinizi
qızdırsın. Düşmənə qəzəbinizi artırsın, qələbənizi yaxınlaşdırsın” [3].
Müdafiə fondunun möhkəmləndirilməsi haqqındakı hökumətin göstərişlərini alqışlayan
evdar qadınlar qiymətli hədiyyələrini belə müdafiə fonduna vermişlər. Alman faşist işğalçı-
larından azad olunmuş rayonların əhalisinə də hər cür yardımlar edilmişdir.
1942-ci ildə hökumətin Qızıl Ordu üçün taxıl fondu yaradılması haqqında qərarına
cavab olaraq Naxçıvan zəhmətkeşləri cəbhə üçün tonlarla taxıl, çəltik, quru meyvə və s. yola
salmışlar.
1942-ci il iyunun 25-də Naxçıvan Muxtar Respublikası gənclərinin Naxçıvan şəhərin-
dəki parkında birinci antifaşist mitinqi keçirilmişdir. Bu yığıncaqda müdafiə fonduna, döyüş-
çülərə, Qara Dəniz Donanmasına hədiyyələr göndərilməsi qərara alınmış və bu qərar tezliklə
yerinə yetirilmişdir [3].
Şərur rayonunun zəhmətkeşləri, xüsusilə komsomolçu gənclər daima vətənimizi yırtıcı
düşməndən mərdliklə təmizləməkdə olan şanlı Qızıl Ordunun 416-cı Taqanroq diviziyasının
qorxmaz döyüşçülərinə 1943-cü ilin sentyabr ayında 21 kiloqram yağ, 560 yumurta, 200
dəftər, 70 qələm, 53 paket və s. toplayıb göndərmişlər.
Naxçıvan Muxtar Respublikası zəhmətkeşləri alman faşist işğalçılarından azad edilmiş
Çerkassk vilayətinin zəhmətkeşlərinə və bu vilayətin bərpa edilməsinə hər cür yardım etmiş-
Müasir dövr 107
Tarix və onun problemləri, № 1 2013
lər. Kolxozçular və kolxozçu qadınlar öz şəxsi mal-qaraları hesabına qoyun, keçi, inək, donuz,
yağ və yun vermişlər. Bundan başqa, bal, pendir, toyuq, duz göndərilmişdir.
Muxtar Respublikamızın zəhmətkeşləri çoxlu miqdarda geyim və ev əşyaları, kənd tə-
sərrüfatı, rabitə və səhiyyə işlərində istifadə etmək üçün kotan, dəyirman daşı, müxtəlif tibb
alətləri və rabitə materialları toplayaraq göndərmişdilər [4].
29 sentyabr 1943-cü ildə Naxçıvan şəhər və rayon müəllimlərinin yığıncağı keçiril-
mişdir. Yığıncaqda müəllimlər Çerkassk vilayətinin bərpa edilməsində və alman faşist zül-
mündən azad edilmiş çerkassklilərə kömək göstərməkdə fəal iştirak edəcəklərini bildirmişlər.
Yığıncaqda iştirak edənlər Muxtar Respublikanın bütün müəllimlərinə məktub qəbul etmiş,
onları da çerkassklilərə yardım etməyə çağırmışlar. Həmin məktubda deyilirdi: “Alman faşist
quldurları qəhrəman Qızıl Ordumuzun zərbələrini Tixvin, Moskva, Stalinqrad ətraflarında və
Oryol, Kursk, Belqorod, Xarkov istiqamətlərində yaxşıca dadmışlar. İndi Hitlerin “məğlub-
edilməz” şərəfli diviziyaları Dnepr sahillərində dalbadal məhv edilir və sürətlə qərbə doğru
qaçırlar. Hər gün yüzlərlə şəhər və kəndlərimiz düşməndən təmizlənir. İndi bizim əsas vəzi-
fəmiz faşistlərin müvəqqəti işğal etdikləri yerlərdə dağıdılmış, külə döndərilmiş kəndləri və
şəhərləri bərpa etməkdən, əsarətdən qurtaran zəhmətkeşlərə qardaşlıq köməyini genişləndir-
məkdən ibarətdir.”
Həmçinin Naxçıvan Muxtar Respublika zəhmətkeşləri müharibə illərində alman faşist
işğalçılarından azad edilmiş Stalinqrad vilayətinin əməkçilərinə böyük miqdarda pul, buğda,
arpa, düyü, noxud, meyvə qurusu, qaramal, davar, çoxlu paltar və müxtəlif ev əşyaları gön-
dərmişlər [3].
1943-cü ildə Qızıl Ordunun yaradılmasının 25-ci ildönümü münasibəti ilə Şərur rayon
zəhmətkeşləri, kolxozçu qadınları Qızıl Ordu tərəfindən alman işğalçılarının zülmündən azad
edilmiş ölkələrin əhalisinə böyük həcmdə yardım göstərmişlər [4].
Müharibə illərində Naxçıvanın bütün rayon zəhmətkeşləri “Azərbaycan kolxozçusu”
tank dəstəsinin yaradılması və qırıcı təyyarələrin alınması fonduna küllü miqdarda pul kö-
çürmüşlər.
Müharibə illərində sahibsiz uşaqların tərbiyə edilməsinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Onlar
hər cür qayğı ilə əhatə olunurdular. Əsgər ailələrinə də bir çox kənd təsərrüfatı məhsulları ilə
yardımlar edilmişdir. Bundan başqa müharibə illərində hərbi qulluqçu ailələrinə nağd pulla
dövlət və ərzaq yardımları edilmiş, ailələr mənzillə təmin olunmuşlar.
Naxçıvan zəhmətkeşləri, o cümlədən respublika komsomolçuları və pionerləri Tambov
kolxozçularının “Daha çox tank verək” təşəbbüsünə cavab olaraq tank dəstələrinin yaradılması
fonduna da pul toplayıb keçirmişlər [3].
Müharibə kolxozların inkişafına, gəlirinin artmasına mane ola bilməmişdir. 1943-cü ilə
nisbətən 1944-cü ildə kolxozların gəliri 80 faiz artmışdır. Naxçıvan MSSR sənayesi 1944-cü
ildə məhsul buraxılışını 1941-ci ilə nisbətən 15 faiz artırmışdır.
Müharibə illərində zəhmətkeşlər tərəfindən Muxtar Respublikada dövlətə kənd təsərrü-
fatı məhsulları planları xeyli artıqlaması ilə yerinə yetirilmişdir. Əgər 1940-cı ildə Naxçıvan
Muxtar Respublikası üzrə dövlətə 2899 ton taxıl verilmişdirsə, 1944-cü ildə 3861 ton taxıl
verilmişdir ki, bu da 1940-cı ilə nisbətən 962 ton artıq, yaxud 133,8 faiz təşkil edirdi. 1944-cü
ildə dövlətə 1310 ton ət təhvil verilmişdir ki, bu da 1940-cı ildəkindən 202 ton yaxud 18,3 faiz
artıq olmuşdur. 1940-cı ildə dövlətə 40 ton kartof təhvil verilmişdirsə, 1944-cü ildə 148 ton
olmuşdur ki, bu da 1940-cı ilə nisbətən 370 faiz təşkil edir. 1944-cü ildə kolxozçularımız və
kolxozçu qadınlarımız dövlətə 641 ton tərəvəz təhvil vermişdilər. Dövlətə yumurta təhvili də
122 faiz yerinə yetirilib [8].
108 Müasir dövr
Tarix və onun problemləri, № 1 2013
Naxçıvan Muxtar Respublikasının elm adamlarının müharibədə qələbəyə verdiyi töhfə-
lərdən danışarkən təkcə bir görkəmlı alimin xidmətlərindən danışmaq kifayətdir. Bu qədim
Naxçıvan torpağının bağlı-bağatlı Ordubad şəhərində dünyaya göz açan, Bakının İstiqlal küçə-
sində heykəli ucalan, YUNESKO-nun qərarı ilə 2005-ci ilin onun adına elan olunan, Azərbay-
can Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin 2005-ci il fevralın 28-də 100 illik yubileyi
haqqında sərəncamı imzalanan, müharibədə qələbənin əldə edilməsində misilsiz xidmətləri
olan, Azərbaycan elmini dünyada tanıtmış, böyük nailiyyətlə nəzəriyyə və təcrübənin vəh-
dətinə, onların istehsalda tətbiqinə nail olan akademik Yusif Məmmədəliyevdir [6].
1941-1945-ci illər müharibəsinin başlanğıcında müdafiənin nəhəng tələbatlarını nəzərə
alaraq, alim ilk dəfə partlayıcı maddələrin əsas komponenti olan toliol hasilatı prosesini müəy-
yənləşdirib, onu istehsalatda tətbiq etdirir. Yusif Məmmədəliyev sovet kimyaçıları sırasında
yeganə olaraq Dövlət Müdafiə Komitəsinin daha bir sifarişini yerinə yetirir və qısa müddətdə
yüksək oktanlı aviasiya yanacağıının sənaye prosesində alınmasını təmin və tətbiq edir. “Hər-
bi” nailiyyətlərdən başqa o, neft kimyasında “alkilləşdirmə reaksiyası” adlanan yeni bir istiqa-
mətin əsasını qoyur. Bu kəşflərin müəllifinə o zaman elm dünyasında “alkilləşdirmə kralı” adı
vermişdilər.
SSRİ-nin məşhur kimyaçı alimləri içərisində fəxri yer tutan Yusif Məmmədəliyev 90-
dan çox ixtira və kəşfə nail olmuşdur. O, Azərbaycan neftindən 38 növ ən yüksək keyfiyyətli
sürtgü yağının, 9 adda ən yüksək oktanlı təyyarə benzininin və 8 növ əvəzi olmayan dizel ya-
ğının, habelə digər qiymətli neft-kimya məhsullarının, bir sıra müasir silahların komponentlə-
rinin istehsalını həyata keçirmişdir [9]. Bu münasibətlə onların bir neçəsi dövlət mükafatına
layiq görülmüşdür. Hətta müharibə illərində deyirmişlər ki, “göydə uçan 10 təyyarədən 9-u
Bakı benzini ilə işləyir.”
Böyük Vətən müharibəsində qələbənin əldə edilməsində misilsiz xidmətləri olan, 4 də-
fə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, Sovet İttifaqı Marşalı Georgi Jukov yazırdı: “Bakı neftçiləri cəb-
həyə və ölkəyə Vətənimizin müdafiəsi üçün, düşmən üzərində tezliklə qələbə üçün nə qədər
lazım idi, o qədər də yanacaq vermişdilər.”
Təsadüfi deyildir ki, Ümummilli Lider Heydər Əliyev 2003-cü ilin 25 fevralında, Va-
şinqtonda “Şərq-Qərb enerji dəhlizi reallıqdır” mövzusunda beynəlxalq konfransdakı nitqində
demişdir: “Çoxları indi də deyir ki, əgər Azərbaycan nefti olmasaydı, II Dünya müharibəsində
SSRİ-nin İngiltərə-Amerika koalisiyası ilə birlikdə alman faşizminə qalib gəlməsi mümkün
olmazdı.” Bu danılmaz bir həqiqətdir.
Ümumiyyətlə Naxçıvan Muxtar Respublikasının zəhmətkeşləri Böyük Vətən mühari-
bəsi illərində alman-faşist işğalçılarını darmadağın etmək üçün müdafiə fonduna 180 milyon
89 min manat nağd pul, 12 kiloqram qızıl, gümüş, yarım milyon ton taxıl, 160 min dəstdən
artıq isti paltar, 10 mindən artıq bağlama göndərmişlər [3]. O vaxt hamı qələbə ruhu ilə yaşa-
yır, işləyirdi. Vətənə məhəbbət, torpağa bağlılıq hissi bir an belə arxa cəbhə qəhrəmanlarını
tərk etmirdi. Əlbəttə arxa cəbhəmiz möhkəm olmasa idi, ön cəbhədə qələbəni çox çətinliklə
əldə etmək mümkün olardı. Bu faktlar Böyük Vətən müharibəsi illərində Naxçıvan zəhmət-
keşlərinin vətənə hədsiz sədaqətini parlaq şəkildə nümayiş etdirir və göstərir ki, müharibədə
qələbənin əldə edilməsində Naxçıvan Muxtar Respublikasıının da rolu böyükdür.
Nahaq yerə deyilmir ki, “Bəşəriyyəti faşizm taunundan xilas edənlər tarixin yaddaşında
əbədi yaşamaq hüququ qazanıblar.” Bu mənada Azırbaycan və onun tərkib hissəsi olan Nax-
çıvan Muxtar Respublikasının zəhmətkeşləri 60 milyondan çox insan həyatının, habelə 316
milyard dollarlıq maddi-mənəvi zərər hesabına başa gələn və bəşər tarixinin ən dəhşətli faciəsi
Müasir dövr 109
Tarix və onun problemləri, № 1 2013
olan Böyük Vətən müharibəsində qələbənin əldə edilməsində xidmətlərinə görə tarixin yadda-
şında əbədi yaşayacaqdır.
ƏDƏBIYYAT:
1.H.Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir. Çıxışlar, nitqlər, bəyanat, müsahibə və məktublar
toplusu. Bakı, Azərnəşr, 1993-2005, s. 273 - 387.
2. Q. Mədətov. “Azərbaycan Böyük Vətən müharibəsi illərində. 1941-1945” Bakı, 1965,
s.125-129.
3. Naxçıvan MR Dövlət Arxivi f.1, siy. 17 - 24, iş 34 - 38.
4. “Respublika” qəzeti, 9 may 2012-ci il, s. 9.
5. “Azərbaycan müəllimi” qəzeti”, 20 may 2005-ci il, s. 6.
6. “Şərq qapısı” qəzeti, aprel - iyun 2005-ci il
7. Azərbaycanın Sovet İttifaqı Qəhrəmanları. Bakı, 1963
8. Ə.Kərimov. Böyük Vətən Müharibəsi illərində Azərbaycan kolxozçularının fədakar əməyi.
Bakı, 1962, s. 153-155.
9. M.Əmrahov.İkinci Dünya Müharibəsi (1939-1945). Bakı, Mürtəcim, 2010, s. 362-363.
ФИЗУЛИ ИБРАГИМЗАДЕ
кандидат исторических наук, старший преподвавтель кафедры
Гуманитарных дисциплин Академии Министарства
по Чразвычайным Ситуациям Азербайджанской Республики
РОЛЬ НАХЧЫВАНА В ПОБЕДЕ НАД ФАШИЗМОМ
В статье показаны факты, доказывающие безграничную преданность трудящихся
Нахчывана к Родине в годы Великой Отечественной Войны, что позволяет изучать ог-
ромную роль Нахчыванской Автономной Республики в достижении победы в войне.
FIZULI IBRAHIMZADE
The head teacher, historical condidate of science of the department of the humanitar
branch of science of the Academy of the Ministry of Emergency Situations
THE ROLE OF NAKHCHIVAN IN THE VICTORY OVER FASCHISM
The facts proofing boundless loyality to the native land of Nakhchivan workers during
the Great Patriotic War, the great role of the Nakhchivan Autonomous Republic in the victory
is learned in the article.
Rəyçi: t.e.n. İ.İ.Kəngərli, t.e.d.Q.Ə.Əliyev
Fövqəladə Hallar Nazirliyinin Akademiyasının Humanitar fənlər kafedrasının 25 de-
kabr 2012-ci il tarixli iclasının qərarı ilə çapa məsləhət görülmüşdür (pr. № 05).
Dostları ilə paylaş: |