Fnfsc fnst org

 19

Araşdırma

Xəbərlərin  üçüncü  kateqoriyasi  tədqiqat  xarakterli  biznes  hesabatdir. 

Elə  xəbərlər  var  ki,  onlari  reportyor  planlaşdirilan  görüşlər  yaxud 

əhəmiyyətli yeniliklərə söykənərək özü müstəqil şəkildə uydurur. Əvəz-

ində  isə,  yeni  xəbərlər  reportyoru  sənədləri  araşdirmağa  başlayir,  zavod 

və  şirkət  əməkdaşlarina  və  dövlət  hakimiyyətinin  nümayəndələrinə  su-

allar  verir,  sonra  isə  həmin  xəbəri  hissəsinə  qədər  yaradir.

Bizə  tədqiqat  üçün  xəbərlər  ötürən  biznes  reportyorlara  həm  yeni 

xəbərlər  reportyorlar  qrupu,  həm  də  tamaşaçilar,  böyük  dəyər  verirlər. 

Bu  dəyər  ona  görə  verilir  ki,  onlar  adi  qəzet  materialindan  o  yana 

məlumatlari  və  rəqəmləri  axtarib  üzə  çixarirlar  və  iqtisadi  və  maliyyə 

effektivliyindən  xəbər  verirlər.

Araşdirmaçi  biznes  jurnalistlər  korrupsiya  və  xeyirsiz  idarəçiliyin 

potensial  şərtlərini  xüsusilə  fərqləndirirlər.  Onlar  işiq  üzünə  bir  neçə 

əhəmiyyətli  məsələni  çixartdilar.  Məsələn,  zavod  fəhlələrinin  müvafiq 

olmayan  şəraitlərdə  işlə  təmini  və  şirkət  tərəfindən  gəlirləri  saxtalaşdir-

maq.  Bir  çox  biznes  tarixçə  öz  işini  görmüşdür  və  hətta  hakimiyyəti 

belə  öz  siyasətini  dəyişməyə  məcbur  edərək  biznesi  və  istehlakçilari 

qoruyan  yeni  qanunlar  qəbul  etməyə  vadar  etmişdir. 

---

 20

II  FƏSIL.    MATERİALI  HARDA  VƏ  NECƏ  AXTARAQ

Biznes  tarixçələri  və  iqtisadiyyatla  bağli  xəbərləri  axtarmaq  hər  yerdə 

mümkündür,  lakin,  yuxarida  qeyd  etdiyimiz  kimi  biznes  jurnalistlərin 

ünvaninda  edilən  ən  ciddi  ittihamlardan  biri  danişdiqlari  mövzuda 

ye-tərli  biliklərinin  olmamasidir.

Hər  bir  jurnalistin  iqtisadiyyat  məsələlərində  azca  məlumatlanmasi-

na  ehtiyaci  var.  Sahələri  mütəşəkkil  qaydada  bölmək  isə  reportyorlara 

və  redaktorlara  istər  oxucunu,  istər  tamaşaçini  tablonu  tam  şəkildə 

izlədiyinə  əmin  etməkdə  kömək  edir.

Bir  daha  qeyd  edək  ki,  ekspert  olmağa  ehtiyac  yoxdur.  Ancaq 

əgər  bu  kimi  elementar  məsələlərdən  baş  çixara  bilmirsinizsə,  işi 

apara  bilməzsiniz.  Siyasətçilər,  bürokratlar,  şirkətlər  öz  nailiyyətlərini 

göstərmək və uğursuzluqlarini gizlətmək üçün statistikaya əl atirlar. Pul 

isə  həmçinin  siyasətçilərin  fəaliyyətlərinin  arxasinda  gizlənir.

İqtisadiyyat  və  biznesdə  bir  neçə  əsas  yənilik  istehsal  edən  sek-

torda  gizlənmiş  sirri  deşifrə  etmək  üçün  bir  neçə  elementar  addima 

atilmali  və  nəyi  axtarmali  olduğumuza  dair  bir-iki  məsləhət  nəzərə 

alinmalidir:

1)  İQTİSADİYYAT

İqtisadiyyat  milyonlarca  görüləsi  işlərin  cəmidir:  torpaqda  yetişdird-

iyimiz  ya  torpaqdan  aldiqlarimizdir;  aldiğimiz  ya  satdiğimizdir;  pul 

əldə  etdiyimiz  və  ödədiyimizdir;  satdiqdan  əldə  etdiyimiz  puldan  necə 

istifadə  etdiyimizdir;  hakimiyyətin  bütün  bunlari  dəstəkləmək  üçün  et-

dikləri  ya  əngəlləmək  üçün  həyata  keçirdiyi  işlərdir.

---

 21

İqtisadiyyatçilara bütün bunlari 

hesablamaq və bunlara umum dax-

ili  məhsullar  (GPD),  inflyasiya,  fiskal  balans  və  s.  kimi  ad  vermək 

xasdir.  Hakimiyyət  nümayəndələri  və  başqalari  (bizneslər  və  həmkarlar 

ittifaqlari)  hər  hansi  bir  siyasətlə  onlara  təsir  göstərmək  istəyirlər.  Eyni 

zamanda,  adi  insan  özünü  gündəlik  hərəkəti  ilə  onlara  təsir  qoyur, 

ancaq  bunu  düşünmədən,  dərk  etmədən  edir.  Məhz  buna  görədir  ki 

iqtisadiyyati 

elmlə  əlaqələndirə  bilmirik.  O  hər  cür  insani  davraniş-

la  həmahəngdir  –  bu  istər  rasionla  planlaşdirma  olsun,  qənaət  olmuş 

olsun  ya  pul  yatirtmaq,  irrasional  hərislik,  qorxu  və  yaxud  korrupsiya 

olmuş  olsun.

Bunlardan  irəli  gələrək  necə  bir  tarixçələr  yaradılır?

Ən  adi  tarixçələr  mövcud  iqtisadiyyatin  sağlamliği  və  perspektivli  ol-

masi  ilə  həmahəngdir.  Onlari 

iqtisadi  indikatorlar  adlandirirlar;  on-lar 

GDP-nin  artmasi,  inflyasiya,  işsizlik  səviyyəsi,  fiskal  balans,  ticarət 

və  cari  hesabat  balansi  kimi  ölçüləri  əhatə  edirlər.  Hakimiyyət  bir 

çox  yerli  və  beynəlxalq  qurumun  etdiyi  kimi,  bir  qayda  olaraq,  bu 

məlumati  müntəzəm  şəkildə  yayir.  Əlbəttə  ki,  dəyəri  həm  ekspertlərin, 

həm  də  bu  işdə  iştirak  edən  insanlarin  –  fəhlələrin,  fermerlərin,  me-

necerlərin  və  sərmayədarlarin  təhlili  və  şərhləri  artirir.  Həmin  xəbərin 

niyə  yazıram  və  oxucularim  üçün  bu  nə  verir  kimi  hissəsinə  diqqət 

yetirin,  yalniz 

nə  kimi  rəqəmlər  var  məsələsinə  deyil.

Hökumət  və  iqtisadi  siyasət

İqtisadiyyatin  inkişaf  etməsi  üçün  hökumətin  necə  bir  siyasəti  izlədi-

yi  çox  əhəmiyyətlidir.  Bunun  iki  səbəbi  var.  Birincisi  budur  ki,  iqti-

sadiyyatda  o  ən  böyük  iştirakçidir  –  o  hamidan  çox,  hətta  ən  böyük 

bizneslərdən  belə  çox  pul  xərcləyir.  İkincisi  iqtisadiyyati  necə  idarə 

edəcəyinə  dair  qərarlari  özü  alir.  Bəzi  ölkədə  hökumət  faktiki  olaraq 

---

 22

iqtisadiyyati  dövlətə  olan  müəssisələr  və  başqa-başqa  nazirlərin  ver-

dikləri  qərarlar  vasitəsi  ilə  özü  idarə  edir.  Bir  başqa  ölkələrdə  isə 

hakimiyyət  özəl  biznesin  təməlini  atmağa  çalişir  ki,  məhsulun  istehsali-

na və fəhlələrin işlə təminin phdəsindən gələ bilə. Daha çox hökumətin 

idarə  etdiyi  hallarda 

idarə  olunan  iqtisadiyyatladır  işimiz. Ancaq  onu 

özəl  biznesə  həvalə  etdikdə  adini 

bazar  iqtisadiyyatı  qoyuruq.  Bir  çox 

ölkələrdə  bu  ikisi  bir-birinə  qarişmişdir.

İdarə  olunan  iqtisadiyyatda  hökumət  məhsul  istehsalini  qarşisina 

məqsəd  qoyur,  dövlət  müəssisələri  isə  ona  uyğunlaşmağa  çalişirlar. 

Həmçinin  qiymətləri  və  valyuta  məzənnəsini  də  hökumət  təyin  edərək 

dövlətə  mənsub  olan  banklara  kimə  hansi  faizlə  kredit  ayirmasini  dik-

tə  edir.  Bu  cür  yanaşma  bizi  tez-tez 

paralel  (ya  qara)  iqtisadiyya-

ta  gətirib  çixardir.  Belə  olduqda  bizneslər  və  alverçilər  qara  bazarin 

tarifləri  və  qiymətləri  üzərində  qeyri-leqal  sövdələşmələr  bağlayirlar. 

Nəticədə  qida,  industrial  mal  və  xarici  valyuta  qitliği  baş  verir.

Bazar  iqtisadiyyatinda  hakimiyyət  makroiqtisadi  siyasət  yürütməyi 

bacarir.  O  üç  hissədən  ibarətdir  – 

fiskal,  monetar  və  valyuta  məzən-

nəsi  siyasəti.  Birincisi  nəyə  nə  qədər  verginin  qoyulmasina  toxunur, 

sonra  isə  həmin  pul  hara  xərclənməli  olduğuna  aiddir.  Azad  fiskal  si-

yasət  ya  vergiləri  azaldir,  ya  da  iqtisadiyyatda  ümumi  xərclərin  cəmini 

artirmaq  üçün  sərfiyyati  çoxaldir.  Kobud  fiskal  siyasəti  isə  vergiləri 

böyüdür.  Monetar  siyasət  pulun  nə  miqdarda  çapi  və  yaxud  banklara 

istehlakçilar  üçün  nə  həcmdə  kredit  ayirmaq  məsələsinə  baxir.  Valyu-

ta  məzənnəsi  siyasəti  ölkənin  valyutasinin  başqa  valyuta  ilə  mübadilə 

məzənnəsini  müəyyənləşdirməyə  əsaslanir.  Bu  üç  siyasətdən  hansinisa 

uzun  müddətdə  tənzimləyə  bilməyən  hakimiyyət,  iqtisadi  böhrana  yol 

aça  bilər.

Vergilər  tətbiq  etməkdən  əlavə,  hakimiyyət  kreditlər  vasitəsi  ilə 

vergi  gəlirlərini  artira  bilər.  Onlari  qiymətli  kağizlar  bazarlarindan, 

banklarda  ya  Beynəlxalq  Monetar  Fondu  (IMF),  Dünya  banki  və  öz 

xalqindan  əldə  edə  bilər.  Ancaq  borc  mütləq  qaytarilmalidir.  Beləliklə, 

faktiki  olaraq,  hər  dünyaya  gələn  körpə  öz  həyati  boyu  hakimiyyətin 

---