Fnfsc fnst org

 33

bir  borcdur  və  onu  başqasina  sata  bilərsən.  Obliqa  siyanin  qiyməti 

başqa  sərmayədarin  ona  verdiyi  qiymət  qədərdir  və  qiymət  tələbdən 

asilidir.  Əgər  sərmayədar  hansisa  təhlükəsiz  investisiya  ilə  beş  çox 

ödəyə  bilər.

3.

Qiymətli  kağızlar  bazarı.  Fond  birjasindan  danişarkən  məhz 

bunu  nəzərdə  tuturuq.  Siyahiya  daxil  olan 

şirkətlərdə  həftənin  hər 

günü  sərmayədarlar  tərəfindən  yüz  minlərlə  və  milyonlarla  pay 

bölüşdürülür. Payin qiyməti sərmayədarin ona verdiyi qiymət qədərdir. 

Bunu  bir  çox  amil  də  şərtləşdirir.  Onlardan  biri  ölkənin  ümumi  siyasi 

stabilliyi  və  iqtisadi  perspektivinə  inam  və  şirkətin  effektliliyi  və  məh-

suldarliğidir.  Hər  bir  fond  birjasi  aksiyalarin  kursunu  (ya  aksiyalar  kur-

su  qruplarinin)  göstərəcisi  barometrini  satin  alir.  Ona 

indeks  deyirlər. 

Ən  qədim  fond  birjasi  Amsterdamin  fond  birjasidir  (AEX),  o  1600-

ci

  illərdə  Hollandiyanin  Ost-Hind  ticarət  şirkətinin  qiymətli  kağizlarla 

alver  etməsi  üçün  təsis  olundu  (sonralar  ona  Səhmdar  cəmiyyət  adi 

verildi).  Buna  dair  misallardan  biri  də  Dow  Jones  Industrial  Average 

(New  York),  NASDAQ  OMX Armenia  sabiq  “Erməni  fond  birjasi”  ya 

“Armex”;  GSE  –  Gürcü  fond  birjasi,  ya  BSE  –  Baki  fond  birjasidir.

4.

Mallar  üçün  bazarı.  Mallar  xam  materialdir:  neftlər,  qaz, 

kauçuk,  mis,  pambiq,  taxil,  portağal  şirəsi  və  s.  Əgər  misal  üçün  av-

ropada  təsis  olunmuş  elektrik  şirkəti  hər  dəfəsində  Çilidən  mis  almaq 

üçün  Cənubi  Amerikaya  nümayəndəsini  göndərsə  və  qiymətlər  üzərin-

də  danişiqlar  aparsa,  sonra  misi  gəmilərə  yükləsə  və  avropaya  daşisa 

baha  başa  gələr.  Bunun  yerinə,  mal  üzrə  peşəkar  alverçilər  mis  üzərin-

də  bağlanilmiş  müqavilələri  Londonda,  Çikaqoda,  Nyu-yorkda  və  Şan-

xayda  satirlar  (mis  isə  hələ  ortada  yoxdur).  Mal  üzrə  ticarət  bir  çox 

hal larda 

qabaqcadan  həyata  keçirilir  –  müqavilələr  gələcəkdə  hazirki 

qiymət lərin  əsasinda  hazirlanir  (bax.  Aşağida  istehsal  olunan  alətlərin 

bazari).

5.

Xaricin  valyuta  bazarı.  Bu  bazarlarda  trilyonlarla  dollar  dövri-

yyə  edir.  Ticarət  və  investisiyaya  yalniz  on  faizə  qədər  müəyyənləş-

di-rilmişdir. Yerdə qalanlari isə sadəcə ehtimaldir. (bax. Aşağida istehsal

 

---

 34

olunan  alətlər  bazarina).  Valyutaya  tələbat  qismən  ixracat  və  idxalatin 

artmasindan  və  dövlətlərarasi  kapital  yatirtamalari  ilə  şərtləşdirilmişdir. 

Öz  növbəsində  ona  iflasiyanin  səviyyəsi  zərər  vurur,  çünki  inflasiyanin 

yüksək  səviyyəsi  valyutanin  dəyərinin  dibini  qazir.

6.

İstehsal  olunan  bazar.  Yuxarida  adi  çəkilən  hər  bir  yanaşmaya 

əsasən,  bu  istehsal  olunan  bazarlardir  (yəni  onlarin  dəyəri  həmin  ba-

zarlarin  ölçüləri  ilə  şərtləndirilir).  Fərq  ondadır  ki,  alverçilər 

müqa-

vilələri  səhmdar  kapital  üçün,  obliqasiyalar  üçün,  geniş  istifadə  olunan 

mallar  üçün,  valyuta  üçün  və  s.  alirlar  və  satirlar.  Sonradan  onlar 

bu  müqavilələri  başqalarina  sata  bilərlər.  İstehsal  olunan  bazarda  baş 

alverçilər  dəllallardırlar  və  bu  heç  də  pis  deyildir.  İqtisadiyyatçilarin 

bir  çoxu  hesab  edir  ki  dəllalçiliq  bazarda  qiymətlərin  dəyişməsinə  təsir 

göstərmir.  Onlar  qiymətlər,  istehsalçilar  üzrə  ümumi  təmayülü  dərin-

ləşdirirlər  və  istehlakçiya  daha  yaxşi  planlaşdirmaq  imkani  verirlər. 

Misal  üçün,  əgər  siz  təkərlər  istehsal  edən  şirkəti  idarə  edirsinizsə  və 

illik  büdcənizi  planlaşdirirsinizsa,  iyulda  10  ton  kauçuk  almaği  qərar-

laşdira  bilərsiniz.  Ancaq  bunu  yanvarda  planlaşdirirsiniz.  Siz  iyulda 

kauçuku  almaq  üçün  nə  qiymət  ödəyəcəyinizi  bilmirsiniz.  Ehtimal  ver-

mək  əvəzinə  (ciddi  səhvə  yol  verərək  biznesinizə  zərər  verə  bilərsiniz) 

müqavilənin  özünü  ala  bilərsiniz.  Bu  sizə  kauçuku  razilaşdirilmiş  qi-

ymətə almağa imkan verəcəkdir. Kauçuku sizə satan alverçi isə ehtimal 

edir  ki  kauçukun  qiyməti  iyulda  aşaği  düşəcək  və  sizin  razilaşdiğiniz 

qiymətdən  ucuz  olacaqdir  yəni  bu  onun  üçün  sərfəli  olacaqdir.  O  bunu 

həmin  mənfəət  üçün  edir.  Əgər  verdiyi  ehtimallar  doğrulsa  o  sizdən 

faydalanacaqdir. Ancaq  bu  sizin  üçün  də  əlverişlidir,  çünki  büdcənizdə 

istədiyiniz  qiyməti  göstərdiyiniz  qiymətə  kauçuku  almaniz  üçün  bir 

azca  çox  ödəmiş  oldunuz.  Əgər  qiymət  yüksək  olsa,  bu  sizə  yenə  də 

əl  verir,  çünki  alverçi  ilə  sövdələşdiyiniz  qiyməti  ödəyəcəksiniz  və 

nəticədə  uduzan  tərəf  o  olacaqdir.  İstehsal  olunan  bazar  şübhəli  və 

azartli  oyunlarla  doludur.

Bu  oxucular  üçün  niyə  əhəmiyyətli  və  maraqlıdır?

---

 35

Bizim  oxuculardan/  tamaşaçilardan  çox  azi  bazar  alverçisi  ola  bilər, 

çox  azinin  bazarlar  haqqinda  məlumati  olacaqdir.  Ancaq  qiymətlərin 

oynamasi  onlara  yenə  də  ziyan  vuracaqdir.  Neftin  qiyməti  hamimiza, 

istər  avtobus  sərnişinlərinə,  istər  bazara  çixarilan  mali  alanlara  ziyan 

vurduğunu  bilmək  çətin  deyildir.  Qidanin  yüksək  qiymətləri  2007-

2008-ci  illərdə  iqtisadiyyatçilari  qida  böhrani  barəsində  danişmağa  va-

dar etdi. Bazara diqqət verdikdə gözlənilənlər barədə vaxtli siqnl aliriq.

2008-ci  ilin  dünya  maliyyə  böhrani,  ilk  növbədə,  Amerikada 

evlərin  qiymətini  vurdu.  O  valyuta  bazarina  da  ziyan  verdi,  çünki 

hami  kredit  verməkdən  çəkinməyə  başladi.  Bütün  bunlar 

kredit  məh-

dudiyyətinə  gətirib  çixardi.  Sonra  qiymətli  kağizlar  və  obliqasiyalar 

bazarina  da  sirayət  etdi.  Banklarin  payi  azaldiğinda  hami  anladi  ki  bu 

iqtisadiyyati  uçuruma  aparirdi  və  nəticədə  bütün  şirkətlər  zərbə  altin-

da  qalacaqdilar.  Şirkətlər  investisiyalarini  qisaltmağa  və  genişlənməni 

məhdudlaşdirmağa  başladilar,  bu  isə  bazara  əhəmiyyətli  dərəcədə  təsir 

göstərdi  və  xam  materiala  tələbat  azaldi  (neftin  qiyməti  iki  il  ərzində 

bareli  40-dan  147  dollara  kimi  yüksəlmiş  olduğu  halda,  alt  ay  içəris-

ində  yenə  əvvəlki  dərəcəsinə  endi).

Sonra  valyuta  bazari  həddini  aşdi  –  Yen  öz  tarixində  ən  yüksək 

zirvəsinə  çatdi  və  dollar  da  kəskin  şəkildə  artdi.  Bütün  bunlar  ona 

görə  baş  verdi  ki  hər  iki  halda  Maliyyə  bazarin  investisiya  məbləğində 

mövcud  olan  milyardlar  bütün  dünya  miqyasinda  geri  Yaponiyaya  və 

Amerikaya  yönəldiyi  üçün,  hər  iki  valyutaya  tələbat  artdi.

Bundan  irəli  gələrək  necə  bir  tarixçələr  yaranır?

Bir  çox  bayaği,  bazarla  bağli  tarixçə  var  ki,  onlar  futbolu  sevməyən 

oxucu  üçün  futbol  oyununun  nəticələrindən  çox  böyük  maraq  təşkil 

etmir.  Onlari,  sadəcə, 

bazarla  bağlı  xəbərlərə  aid  olan  səhifələrdə 

rastlaşa  bilərsiniz.  Ancaq  bir  çox  tarixçə  də  vardir  ki,  misal  üçün, 

fond  birjasi,  onu  kim  idarə  edir,  icraçiliği  üçün  nə  kimi  metodlardan 

istifadə  edəcəklər  və  s.  məsələlər  oxucuya  maraqli  gəlir.  Bəzi  tarix-

çələr  bilavasitə  xalqa  yönəlmişdir  –  dəllallar  kimdirlər,  biznesmenlər 

---