Folklor instituti
Qaqauz ədəbiyyatının öyrənilmə tarixi
Yüklə 4,03 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.1. Birinci dövr: Nikolay Arabacı və Nikolay Tanasoğlu Nikolay Petrov oğlu Arabacı
- Nikolay Qeorq oğlu Tanasoğlu
- (Türkiye dışındakı…, 1999:359, 12-ci cild).
- (Arnaut T., 2005: 30).
- Dionis (Dəniz) Nikolay oğlu Tanasoğlu
- (Şamil Ə., 2006, 4:177).
- Nikolay Iqnat oglu Baboğlu
- (Bankova Emilya, 2005:148).
- Dmitri Nikolay oğlu Karaçoban
- (Verbitski S., 1980: 96.).
- (Arnaut T., 2005: 33-34)
- (Qaqauz folkloru, 1996:3).
3. Qaqauz ədəbiyyatının öyrənilmə tarixi Qaqauz türkcəsini iki şivəyə-güney Vulkaneş və mərkəz Çadır-Komrat şivələrinə bölürlər. Ukrayna qaqauzlarının danişığı da mərkəz şivəsinə aid edilir. Say baxımından mərkəz şivəsində danışanlar çoxluq təşkil etdiyindən yazılı ədəbi dil də bu şivə əsasında formalaşır. Qaqauz ədəbiyyatı tarixinin öyrənilməsindən söz açan Tudora Arnaut yazır: “Gagauz edebiyatının incelenmesi, edebiyat tarihinin yazılması son zamanlarda hız kazanmıştır. Ilk ciddi ilmi çalışma Petr Çebotar – Gagauz yapmıştır. Rus dilinde yazılan kitap 1950-1980 yılları arasında yaratılan eserleri ele almakta ve edebiyat kuramları çerçevesinde irdelenmektedir. Gagauz dilinde edebiyatın incelenmesi makale şeklinde Olga Radova, Stepan Kuroglu, Tudora Arnaut tarafından “Sabaa yıldızı” dergisinde yayımlanmış, Ivan Topal, Nikolay Baboğlunun ve b. aydınların tarafından makale, ve ya tanıtma niteliği taşıyan yazıları “Ilkyaz Türküsü” kitabında ve “Ana Sözü” gazetesinde yer almış, ayrıca Komrat Devlet Üniversitesi ve Krange adına Kişinev Pedagoji Üniversitesinde okuyan öğrencilerin mezuniyet tezlerinde kaleme alınmıştır. Gagauz edebiyatının oluşması ve gelişmesi, yazar ve şairlerin bir arada hizmet vermesi amaciyle sekseninci yıllarda Moldova Yazarlar Birliğinde Gagauz Yazarlar Birliği Bölümü kurulmuş, 11 Şubat 2001 tarihinde ise Gagauz Yerinde Gagauz Yazarlar Birliği oluşturulmuştur. Yazılı edebiyata hizmet etmiş bazı şahısların eserleri ise çeşitli ilmi ulusal və uluslararası konferans və sempozyumlarda yabancı ve yerli bilim adamları, araşdırmacılar tarafından bildiri olarak sunulmuştur. Gagauz edebiyatı ile Türkiyede Mustafa Argunşah, Hülya Argunşah, Harun Güngör, Nevzat Özkan ve b., Azerbaycanda Güllü Yoloğlu, Ali Şamil gibi bilim adamları ilgilenmiş ve bu edebiyatın kendi ülkelerinde tanıtılmasına önemli katkılarda bulunmuşlardır” (Arnaut T., 2005:29). Onu da xatırlatmağa dəyər ki, Qavril Qaydarcı və Yelena Koltsanın da bir sıra məqalələrində qaqauz ədəbiyyatı ilə bağlı maraqlı bilgilər vardır. Qaqauz ədəbiyyatı çoxjanrlı və uzun dövrlü olmadığından onun haqqında janrlara görə deyil, yazarlara görə bilgi verməyə çalışacağıq. Tudora Arnaut qaqauzların yazılı ədəbiyyatlarını beş dövrə bölür və birinci dövrə Nikolay Arabacı və Nikolay Tanasoğlunun yaradıcılığını daxil edir. Əslində bu bölgü o qədər şərtidir ki, istənilən vaxt mübahisə mövzusuna çevrilə bilər. Çünki yazarların çoxu yaxın zaman kəsimində yaşamışlar, yaradıcilıqları da istər mövzu, istərsə də bədii dəyər baxımından bir-birinə çox yaxındır. Buna baxmayaraq, biz də həmin bölgünü saxlayaraq əldə edə bildiyimiz qaynaqlar səviyyəsində qaqauz ədibləri haqqında bilgi verməyə çalışacağıq. 3.1. Birinci dövr: Nikolay Arabacı və Nikolay Tanasoğlu Nikolay Petrov oğlu Arabacı (20.09.1893, indiki Moldova Respublikası Qaqauz Yeri MV Çadır rayonunun Kiriyet kəndi -1960, Moskva). Ilk təhsilini doğulduğu kənddə alıb Komratdakı liseyi bitirdikdən sonra Moskvaya gedərək Güney Doğu Xalqlarının Dilləri Institutuna daxil olan N.Arabacını 1930-cu illərdə SSRI-nin Istanbuldakı Ticarət Nümayəndəliyində işləməyə göndərirlər. Istanbul mühiti, Türkiyədə yaşayan qaqauz kökənli insanlarla ünsiyyət onun dünyagörüşünün formalaşmasına böyük təsir göstərir. Xalqının tarixi və ədəbiyyatını öyrənməyə çalişan vətənpərvər fikrini xalqına çatdırmaq üçün ədəbi yaradicılığa başlayır. Ilk yazılarını da Kırımda tatarca çap olunan qəzet-jurnallara göndərir. SSRI-i Almaniya üzərində qələbədən sonra Bessarabiyanı yenidən öz ərazisinə qatır. Beləliklə Bucakda toplu halda yaşayan qaqauzlar yenidən Rusiyanın-Sovetlər Birliyinin tərkibində yaşamalı olurlar. Bu dəyişiklik yüzlərlə qaqauzun ölümünə, həbsinə, sürgününə və aclıqdan doğma yerləri tərk etməsinə səbəb olur. Çünki Sovetlər Birliyinə daxil edilənədək hər bir qaqauzun fərdi təsərrüfatı, əkin sahəsi, iş yeri vardı. Sovetlər Birliyinin tərkibinə qatıldıqdan sonra onların torpaqları, iş alətləri, mülkləri əllərindən alınaraq kollektiv təsərrüfatlar yaradıldı. Insanlar da buna alışa bilmir, malının-mülkünün əlindən alınmasına etiraz edir, qorxusundan etiraz etməyənlər belə kollektiv təsərrüfatlarda ürəkdən çalışmırdılar. Bu da məhsul qıtlığına, bölgəni aclıq dalğasının bürüməsinə səbəb olur. Vətəninin belə ağır günlərində N.Arabacı uzaqlarda-Moskvada yaşayırdı. Uzun zaman vətənindən uzaqda olması onun şeirlərində həsrət mövzusunu gücləndirmişdir. Şeirlərinin əsas mövzusunu ata ocağına sevgi, xalqın çəkdiyi sıxıntılar, bir də lirik düşüncələr təşkil edir. Şair yazır: Orda baba evimiz, Annam ihtiar orda. Düşlerim orda canımda. Bunnar için yok nasıl, Ki, dönmesin şu vaktlar- Güneş açsın ki, asıl, Daalışsın o bulutlar. Şair başqa bir şeirində yazır: Ömür beni sıbıttı, Irak ana topraamdan- Fena eceller sıktı Xalqımızın buvazında... Ah, da ne yapar insan, Girgin hem de verilmez?! Miskin duşmana, te sen Kaldın ki nice düşmez. Orada baba evimiz, Annam ihtiar orada Düşlerim orada semiz, Kaldı sende canım da... Ömrünün ən məhsuldar illərini Moskvada yaşayan şair qaqauz ədəbiyyatının inkişafı, ana dilində məktəblər açılması üçün əlindən gələni əsirgəməmişdir. Ana dilində tarixi-etnoqrafik “Qaqauzlar” romanını yazmağa başlasa da, onu bitirə bilməmişdir. Şairin “Bizim Drumi” adında dörd hissədən ibarət olan dastan-poeması Dionis Tanasoğlu tərəfindən hazırlanaraq 1959-cu ildə Kişinyovda çap olunmuş “Bucaktan səslər” toplusuna daxil edilmişdir. Mənzum dastan-poemada Ikinci Dünya Savaşında qaqauzların Rumıniya ordusu tərəfindən incidilməsi təsvir edilmişdir. Dastanda üç məsələ önə çəkilmişdir: 1. doğruluq, dürüstlük (baş qəhrəman Drumi həqiqəti sübuta yetirmək üçün Doftan zindanından qaçıb kəndə gəlir və buradakı qəddarlıq timsalı olan rumın jandarm nəfərinin cəzalandırır. 2. dostluğa sədaqət (dar gündə Manolun Druminin yanında olması). 3. ana torpağa, kəndinə həsrət. N.Arabacı kəndlisi Druminin taleyindən bəhs edən “Bizim Drumi” poemanı sadə bir təhkiyə, şirin bir dillə belə başlayır: Çoktan yaamur bulutlan, Gökü, ayı heptän örtmüştü. Gecä yarısı xoruzlar Şindän bizim küüydä ötmüştü. Raat uyeer yorgun insan... Bu geç vakıt salt uyumaz Küüydä sin-sin gezän bir can: O saklanır, o açılmaz. O, dolaya bakınarak, Bir aula girdi deyneklän. Köpek ona pek salarak, Sustu, çüüdü büük sevinmäklän. Bu köpek salmasından Manol amca uyanmıştı Pençerä urmasından Birdän-bira kär şaşırmıştı. Kənddə gecənin səssizliyini pozan qonağın gizli gəlişi ilə başlanan mövzu getdikcə ciddiləşir. Bir kəndin deyil, bir millətin taleyində baş verən faciələr təsvir edilir. Sonra da bu ümumiləşdirilərək müstəmləkə altına düşən bütün xalqın taleyi kimi təqdim edilir. Nikolay Arabacının əsərləri bütövlükdə çap olunmamışdır. Buna görə də onun bədii yaradıcılığı haqqında elə dolğun bilgi vermək olmur. Qaqauz araşdırıcıların belə Nikolay Arabacının arxivi, arxivdə nələrin olduğuna dair geniş bilgiləri yoxdur. Nikolay Qeorq oğlu Tanasoğlu (01.02.1895, indiki Moldova Respublikası Qaqauz Yeri MV Çadır rayonunun Kiriyet kəndi – 22.02.1970, Kişinev). Qaqauz yazılı bədii ədəbiyyatinın əsasını qoyan bu iki şəxsiyyətin ömür yollarında bir oxşarlıq vardır. Hər ikisi eyni kənddə doğulmuş, Çadır qəsəbəsindəki eyni məktəbdə oxumuşdur. Ilk yaradıcılığa şeirlə başlamışdır. N.Tanasoğlu uzun illər kəndlərdə öyrətmən, məktəb direktoru işləmiş, qaqauzlar üçün əlifba yaradılmasında, dərslik yazılmasında fəal iştirak etmişdir. Yeni yaradılmalı olan dərsliklərə oxu mətnləri salınması üçün Lev Tolstoyun “Ilk gənclik”, Nikolay Qoqolun “Taras Bulba”, Mixail Lermontovun “Borodino” əsərlərindən parçalar tərcümə etmişdir. Onun şeirləri folklor nümunələri ilə o qədər qaynayıb qarışmışdır ki, çox vaxt hansı şeirin N.Tanasoğluna, hansı şeirin xalq yaradıcılığına məxsus olduğunu seçmək çətinlik törədir. 1940-cı illərdən yaradıcılığa başlayan şairin əsərləri dilinin sadəliyi ilə seçilir. “Quşlar bey seçer” adlı poemasında fikrini nağıllardan götürdüyü süjetlə oxucuya çatdırmağa çalışır. Şairin şeirlərində quş təsvirlərinə, quşların dililə fikirlərinin verilməsinə tez-tez rast gəlinir. Onun şeir şəkli isə qaqauz manilərindəki qafiyə quruluşuna (aabb) uyğundur. Başçada bir genç kızçaz, Işindä nicäl kuşçaz. Mari kız, sän bak bana, Bir kaç laf deim sana (Çadır maaneleri) N.Tanasoğlu “Sofi” adlı hekayəsi ilə qaqauz yazılı ədəbiyyatında nəsr janrının əsasını qoymuş olur. Hekayə belə başlayır: “Sandıkçı Ivançunun kızı, Sofi, orta boyda bir kız, tuyan, siması kula, maavi gözlü, suratı tombarlak. Nicä da olsa gözal bir kız. Lafına sıkı, kızlarlan pek şımarmeer. Küüdä yedi klass bitirdiydi. Onun bobası ellibeş yaşında, ilerdan fukaraydı, çuval koltuunda imeelik aarardı, zera imeelii kışın ortasında bitardi. Şkolada üç yıl sade üürenmişti, ama kafalıydı. Esapta üürediciylän tutunurdu. Ama, biraz çokça içardi. Kimar gün, bir sotka rakı içtiynan, şkolaya gelirdi. Urok aralığında uşakların ortalanna girirdi da onnara aklıncak türlü zor zadaçilar verirdi. – Ha bakalım, studentlar, bu zadaçiyi yapabileceniz mi, – uzun, san kaşlann altından gülümseyräk deyärdi. Sofi yedi klass bitirdiktän sora kır brigadasına işlemää girdi. Işindä çalışkandı hem kantarcı diildi, nicä başkaları bulunurdu. Ne iş tä ona verselär, o küsüş yapmazdı. Kolxozun predsedatilisi gördü, ani Sofi işi sever, hem becerikli, onu inek saamaa koydu. Sofi burada da ii üstünlüklär gösterdi. Birdän bira saamaa pek becerämäzdi, ama birkaç aftadan sora ii esap aldı, nicä eski saacıykalar saayardılar da tez kolayını aldı da başladı onnardan üstün çıkmaa. Burada da Sofi çok vakit işlämedi. Bir yıldan sora onu süt fermasına zavedyüşçiy koydular, zerä o isleecä kiyat bilirdi. Sofi işini sevärdi, hem savaşırdı sotialist yarışında başka kolxozların saacıykalanndan üstün çıksın...” (Türkiye dışındakı…, 1999:359, 12-ci cild). “Sofı” hekayəsi Sovet dövründə oxuduğumuz əmək qəhrəmanından bəhs edən onlarla hekayələrdən biridir. N.Tanasoğlunun “Şu yolunda”, “Pahalı Çadırım”, “Maneler”, “Geç güz”, “Ilk yaz geldi”, “Yaz”, “Yaz yağmuru”, “Okula”, “Pek islä” və b. şeirləri ilə yanaşı, poema, ballada və hekayələrindən “Güme kuşları”, “Tudoranın düğünü”, “Sofi”, “Yuvan oğlular”, “Beşqa Qaqauzlar” adlı əsərləri oxucular arasında daha məşhurdur. Şair ana dilini zənginləşdirmək, soydaşlarının dünya klassiklərinin əsərlərini doğma dillərində oxumaları üçün tərcüməyə də xüsusi diqqət yetirmişdir. Belə ki, “Müfəttiş”, “Taras Bulba” (N.Qoqol), “Borodino” (M.Lermontov), “Uşaqlığımdan” (I.Karnege), “Qış axşamı” (A.Puşkin), “Boran” (L.Tolstoy), “Cırcırama və qarışqa” (I.Krılov), “Aslan və milçək” (La Fonten) və b. əsərləri ana dilinə tərcümə etmişdir. Nikolay Tanasoglu Deniz (Dionis) Tanasoğlunun atasıdır. T.Arnaut yazır: “Bu iki şair (N.Arabacı və N.Tanasoğlu – Ə.Ş.) Bucağın ecelini, halkın o zamanki durumlara göre sikıntılarını dile getirmiş Gagauz edebiyatın temel atılmasında böyük çabalar göstermişlerdir” (Arnaut T., 2005: 30). Əslində hər iki ədib Sovet sisteminin icazə verdiyi qədər xalqın taleyindən bəhs edən əsərlər yaratmışdır.
Qaqauz mədəniyyətinin elə sahəsi olmamışdır ki, D.Tanasoğlu oraya baş vurmasın. Bunun bir səbəbi onun maraq dairəsinin genişliyi olmuşdursa, başqa bir səbəbi də kadr çatışmazlığı idi. Ardıcıl olaraq elmi-pedaqoji sahədə çalışan, milli kadrların yetişməsində böyük əməyi olan şair Azərbaycanla da sıx bağlı olmuşdur. Buraya bir türkoloji mərkəz kimi baxmış və qaqauz bilim və sənət adamlarını Azərbaycanla sıx bağlılığa yönəltmişdir (Şamil Ə., 2006, 4:177). 1957-ci ildə Z.A.Pokrovskaya ilə birlikdə kiril əlifbası əsasında qaqauz əlifbasını yaratmışdır. Ilk qaqauz romanını yazan, qaqauzların ilk peşəkar rejissoru və dramçısı Dionis Tanasoğlu olmuşdur. Kişinyov Pedaqoji Institutunun tarix-ədəbiyyat, Leninqrad Teatr Institutunun aktyorluq fakültəsini bitirən Dionis Tanasoğlu Bakıda filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışdır. “Çal türküm” (Səslən, nəğməm) və “Adamın işləri” (1969), “Xoşluk”(Səadət) (1970), “Gənclik türküləri” (1975) kitablarını nəşr etdirən şair yeni qaqauz ədəbiyyatının inkişafına güclü təsir göstərmişdir. “Ana dilim” adlı şeirində dilini şirin bala, salxım çiçəyinin qoxusuna, gözəl səsə bənzədir və onun qorunmasının vacibliyini belə təsvir edir: Dili lääzım bilelim Biz ona inan evladız, Dili hiç kaybetmeyelim, Salt onunnan biz insanız! (“Ana sözü”) Tanasoğlunun lirik şeirləri də, vətənpərvərlik və siyasi məzmunlu şeirləri də nəğmə mətnlərini xatırladır: Ana tarafım, Sevgili topraam! Bucak vatanım, Gagauzstanım! (“Qaqauzstanım”) D.Tanasoğlunun 1906-cı ildə qaqauzların öz haqları uğrunda mübarizəyə qalxmasından bəhs edən “Bucakda yalın” pyesi 1978-ci ildə Komrat şəhərində özfəaliyyət kollektivi tərəfindən göstərilmişdir. Bununla da qaqauz ədəbiyyatında dramçılığın əsası qoyulur. Istedadlı dramçı kimi tanınan D.Tanasoğlu “Oğlan, həm Länka”, “Bucakta yalın”, “Keykavus” pyeslərini yazmaqla yanaşı, dünya ədəbiyyatı klassiklərinin də bir sıra əsərlərini ana dilinə çevirmişdir. Onun poeziya sahəsində də tərcüməçilik fəaliyyəti uğurlu olmuşdur. Belə ki, A.S.Puşkin, M.Y.Lermontov, A.Krılov, A.A.Nekrasov, V.V.Mayakovski, A.T.Tvardovski, M.Eminesku, E.Bukov, Səməd Vurğun, Aşıq Ələsgər və b. şairlərin əsərlərini qaqauz türkcəsinə çevirdiyi kimi, öz əsərlərini də rus, moldovan dillərinə, eləcə də Azərbaycan, türkmən və tatar türkcəsinə çevirtdirmişdir. Qaqauz türkcəsində dərsliklərin hazırlanmasında böyük əməyi olan şair uşaqların başa düşəcəyi tərzdə vətənpərvərlik şeirləri yazmış və Türk dünyasının ədəbi örnəklərini də ilk dəfə dərs kitablarına qoymuşdur. Qaqauzların muxtariyyat əldə etmək uğrunda mübarizəsinə sözü və səsi ilə qatılan D.Tanasoğlu “Qaqauzstan” adlı iki şeirin də yazarıdır. Onun “Uzun karvan” romanı qaqauz ədəbiyyatında hadisə kimi qarşılanmışdır. Q.Q.Markesin “Yüz il tənhalıqda” romanından sonra Çingiz Aytmatovun “Ağ gəmi”, “Dəniz kənarıyla qaçan Alabaş”, “Əsrə bərabər gün”, “Edam kötüyü”, Azərbaycanda Mövlud Süleymanlının “Köç”, Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü” və b. romanları meydana çıxmışdır. “Uzun karvan” romanında da həmin əsərlərdə olduğu kimi, xalqın keçmişdən bu günə gəldiyi yol miflərin dili ilə oxucuya çatdırılmışdır. “Uzun karvan” romanı bir uşağın qocadan öz xalqının tarixi, dədə-babalarının keçib gəldikləri yol barədə soruşması ilə başlayır və sual-cavab şəklində davam etdirilir. Yazar bəzən roman üslubundan uzaqlaşaraq tarixi faktları bir araşdırıcı kimi versə də, oxucusunu yormur. Əksinə, oxucuya türk xalqlarının tarixi, oğuzların keçdiyi yol, tarixin müxtəlif dönəmlərində oğuzların bir qolu olan qaqauzların oynadıqları rol haqqında maraqlı bilgiləri bədii şəkildə təqdim edir. SSRI Yazarlar Ittifaqının üzvü olan Tanasoğlu kiril əlifbası əsasında yaradılmış yeni qaqauz əlifbası ilə çap olunan ilk kitabın-“Bucaktan sesler” toplusunun tərtibçisidir. Nikolay Iqnat oglu Baboğlu (02.05.1928, indiki Moldova Respublikası, Qaqauz Yeri MV Taraklı rayonunun Kıpçak kəndi - 2008). Bir çox soydaşları kimi ədəbiyyata şeir yazmaq və folklor toplamaqla gəlmişdir. Mövcud duruma görə, o da əsərlərini qəzet, jurnal və dərsliklərdə çap etdirmişdir. “Bucaktan sesler” toplusunda çap olunan şeirləri əsasən siyasi məzmunludur. Yenidənqurma onun yaradıcılığına da öz təsirini göstərmişdir. O, şeirlərində təbiət, xalqının əməksevərliyi və torpağa bağlılığı, doğma yurdu Bucağın taleyi, vətən, dostluq haqqında duyğularını əks etdirib adət-ənənələrin təsvirinə çalışmışdır. Onun qaqauz türkcəsində iki şeir kitabı “Bucak ecelleri”(1979), “Tarafımın piyetleri”, (1988), rusca “Dunay pojaluy v dom” (“Dunay, gir içəri”, 1984), “Qvozdiki rastsveli vnov” (“Qərənfillər yenidən açıldı”, 1986) “Bucaan tarafinda” (kitabın ikinci adı “Gani”) və bundan başqa “Qaqauz folkloru” (1969), ”Masallar” (1991), qardaşı I.Baboğlu ilə birlikdə “Qaqauz türkcəsi sintaksisi IX-X klaslar için” (1988), “Literatura okumaları” (1988), Türkiyədə ”Bir öykümüz var” (1994) və b. kitabları çap olunmuşdur. “Tarafımın piyetleri” adlı poemanın süjeti xalq arasında geniş yayılmış bir əfsanədən alınmışdır. Poemanın qəhrəmanı Oğlan Tuna boyunda düşmənlə savaşda ölür. Bu ağır itkiyə dözə bilməyən sevgilisi Lanka özünü Tunaya-Dunay çayına atır. Şair bunu Lankanın müqəddəs sulu Dunay ilə evlənməsi və qaqauzların qədim adətləri kimi qiymətləndirir. Şair əsərlərində xalqını Bucağın bir çox yerlərindəki iskit, peçeneq, tatar kurqanlarını qorumağa, onları ata-babaların mirası kimi dəyərləndirməyə çağırır. Milli duyğuları da bu cür mövzularda özünü daha qabarıq göstərir. Nikolay Baboğlu yazır: Yakardı vakıtlar tepelerdä ateş yalınnarnı Da savaşırdılar şılatsın bizä tepä altında insannarını. Oğuz gölgeleri çıkardılar ordan avşam –avşam, Tepä dolayında bakıp gezardilär ulam-ulam. Hazar, hem skif milletleri, peçeneglär, Kimnär taa zamandan bu toprakta gezmiştilär... Sorardı gölgelär ani büünkü senselemiz? Ani onnar, kimi çoxtan görmää isteeriz biz? Baboğlunun lirik şeirlərindəki hisslər da diqqətçəkəndir: Göka diidim, diidim ellän yıldıza Gönül koydum, cannan düştüm bir kıza. Sevdam taştı güüdeciimdän döküldü, En baş peetim ona, ona düzüldü. Yerä diidim, bastım ana topraama, Yarim, senin dökülerim kucaana. Bugünkü qaqauz nəsrinin ağır yükünü çəkən yazıçılar sırasında öndə gedənlərdən biri N.Baboğludur. Onun yaradıcilığından söz açan Ivan Topal yazır ki, “əgər N.Baboğlunun əsərləri heç bir ədəbi özəllik daşımamış olsaydı belə, xalqın kültür tarixinə bu əsərlər zəngin folklor terminləri ilə dolğun ədəbi bir abidə kimi daxil ediləcəkdi” (Bankova Emilya, 2005:148). Bir mum o sofraya olsam, Imäk-içki sana dolsam, Sana bir şafk edeyim Benim Bucaam, benim ecelim. Dərsliklər hazırlamaqda böyük əməyi olan Nikolay Baboğlu 1957-1960-cı illərdə Moldovanın başkəndi Kişinyovda çıxan “Moldova Sotsialiste” qəzetinin “Qaqauz türkcəsi” səhifəsinə, səkkiz il “Komrat” qəzetinə, Moldova Dövlət Televiziyasının qaqauz türkcəsində proqramına, Moldova Yazarlar Birliyinin Qaqauz Yazarları Bölməsinə başçılıq etmiş, bir müddət Moldova Təhsil Nazirinin müavini olmuş, “Aynımda düşlär” pyesini və “Mumnar saalık için” ssenarisini yazmışdır. Nikolay Baboğlu əsərlərində tez-tez folklor nümunələrindən istifadə etməklə yanaşı, şifahi xalq ədəbiyyatının toplanması, nəşri və araşdırılmasında da böyük işlər görmüşdür. Dmitri Nikolay oğlu Karaçoban (27.05.1933, indiki Moldova Respublikası Qaqauz Yeri MV Komrat rayonunun Beşalma kəndi-08.10.1986, Beşalma). Qaqauz ədəbiyyatşünasları onu ilk peşəkar ədib kimi tanıtsalar da, yaradıcılığı çoxsahəlidir. Ömrünü xalqının mədəniyyətinin inkişafına həsr edən şair qaqauz xalqı üçün ilk bədii və sənədli filmlər çəkmişdir. Kənddə, köhnə dəyirmanda yaratdığı tarix-etnoqrafiya, diyarşünaslıq muzeyi YUNESKO tərəfindən qorunur. 1988-ci ildən sonra Dmitri Karaçoban adına Beşalma Qaqauz Tarix və Etnoqrafiya Muzeyi adlandırılmışdır (Verbitski S., 1980: 96.). Şairin ilk şeirləri 1957-ci ildə “Moldaviya Sotsialiste” qəzetinin həftəlik əlavəsində çap olunmuşdur (Çebotar, 1993). Bədii cəhətdən o qədər də yüksək dəyəri olmayan bu şeirlər təbiət təsvirlərinin tərənnümü ilə seçilir. Qaqauz yazıçıları arasında M.Qorki adına Moskva Ədəbiyyat Institutunda ilk təhsil alan və ilk kitab çap etdirən Dmitri Karaçobandır (Karaçoban D., 1963). Qaqauz folklorunu dərindən bilən və ona ürəkdən bağlı olan şair yaradıcılığında ondan həmişə məharətlə istifadə etmişdir. “Ça-heys”, “Lak-tık”, “Yortu oyunu” şeirlərində folklorun təsiri açıq duyulmaqdadır. Arabaçıya həsr etdiyi şeirdə sadə əmək adamının timsalında xalqının çətin günlər yaşadığı zamanda belə nikbinliyini itirmədiyini göstərmişdir. Maddi və mənəvi sıxıntı içərisində olan Arabaçı öküzlərini səsləyəndə bütün ağrılarını unudaraq “ça-heys” deyə musiqili bir səslə əzizləməsi heyvanların iş qabiliyyətini artırır, onlara sanki yeni güc verir: Salkımın ardından Sabaa şılêêr, Ça-heys, Ça-heys. Bir erken taliga Din tıngırdêêr, Ça-heys,Ça-heys. Gücülä seçilär Ileridä yol, Ça-heys, Ça-heys. Ön diptä oturêr Bobaylan ool.... Ça-heys, Ça-heys. Zenginin boodayı Daa pek yırak, Ça-heys, Ça-heys. Biz dä ool bobaylan- Iki çırak Ça-heys, Ça-heys. Araşdırıcı Tudora Arnaut Dmitri Karaçobanın yaradıcılığından söz açarkən yazır: “Gagauz halkına “Bän isterim ki, benim kiyatlarım (kitaplarım) insannara taa islää, pak candan, cömert olmaa yardım etsinnär” sözleri ile hitap eden şair kendi arzusuna erişmiştir, çünkü onun işlediği aşk, tabiyat, sosyal hayat, yüksek felsefe, tarih, halk bilimi, yüksek edebiyat, romantizm vb. gibi konular sadeliği ve derinliği ile halkın tüm kitlelerine büyük bir özentiyle ve profesyönelizmle duyurulmuştur. Herbir insan onun şiirlerinde kendinden bir parça bulmaktadır. Oğluna duygularını mektupla ulaştırmaya çalışan validenin: Oolum, oolum, yalnız uşaam, Yazayım bir kiyat, kalayım aşaa Olsa sendä, evlad, bir can Beni kolay sän annaycan. Zoor il oldu, sıra geldi, Da bukamı sana böldüm Korku çektim senin üçün, Korkulardan acıyer içim...
Yufka hem diil zengin dä Da tä küüyä girdiynän, Selämımı vərdiynän Küüdä insan bakardı, Herkez bişey sorardı Dostum sordu: “Hep dostmusun?” Ahmak sordu: “Hep prostmusun?” Sıkı: “Borcu vərecän mi?” Sarfoş: “Ikram edecän mi?” Kardaş: “Kazanç hiç var mı? Bana da pay olar mı?” Karım sordu: “Geldin mi?” Bobam sordu: “Dindin mi?” Anam sordu: “Idin mi?”
D.Karaçobanın “Ilk laf” (Ilk söz, 1963), “Yanıklılık” (Arzu, 1968), “Baylmak” (Ilham, 1969), “Persenqeler” (Variatsuyalar, 1970), “Zelennoye plamya” (Yaşıl alov, 1970), “Stixlar” (1984), “Azbuka otkrıtiy” (1989) şeir kitabları, “Alçak saçak altında” (Alçaq dam altında, 1966) hekayələr kitabı çap olunmuşdur (Qaqauz folkloru, 1996:3). Onun şirin hekayələri və kinossenariləri qaqauz ədəbiyyatının inkişafına öz təsirini göstərmişdir. Daim ana dilinin təmizliyi uğrunda mübarizə aparan ədib naturaçılığa meylli olmuşdur. Hekayə yazarkən günlərlə kəndliləri danışdırar, onların söhbətlərini dəftərində qeyd edər, sonra da bu söhbətləri bədiiləşdirərək hekayəyə çevirərmiş. Buna görə də əsərlərində ümumiləşdirmələr, psixoloji dərinlik əvəzinə insanların gündəlik yaşam tərzi üstünlük təşkil edir. Ömrünü mübarizələrdə, qovğalarda keçirən şairin vaxtsız ölümü xalq arasında müxtəlif söz-söhbətin yaranmasına səbəb olmuşdur. Özünü qatarın altına ataraq intihar etməsi haqqında rəsmi dairələrin verdiyi bilgiyə bu gün də inanmayanlar var.
Yüklə 4,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|