Fosfor haqida ma`lumot

Kimyoviy xossalari

Fosforning kimyoviy faolligi azotga qaraganda ancha yuqori. Fosforning kimyoviy xossalari asosan uning allotropik modifikatsiyasi bilan belgilanadi. Oq fosfor juda faol, qizil va qora fosforga o’tganda kimyoviy faollik kamayadi.

Suyuq va erigan holatda, shuningdek 800 °C gacha bo’lgan haroratda fosfor P₄ shaklida bo’ladi. 800 °C yuqori haroratda dissatsalanishga uchraydi:

P₄ → P₂

2000 °C dan yuqori haroratda molekulalar atomlarga ajraladi.

Oddiy moddalar bilan o’zaro ta’sir

4P + 5O₂ → 2P₂O₅

4P + 3O₂ → 2P₂O₃

Ko’p oddiy moddalar bilan o’zaro ta’sir qiladi — galogenlar, oltingugurt, ba’zi metallar, oksidlovchi va qayratuvchi xususiyatlarni namoyon qiladi:

metall bilan oksidlovchilik qiladi va fosfidlar hosil qiladi:

2P + 3Ca → Ca₃P₂

2P + 3Mg → Mg₃P₂

metallmaslar bilan qaytaruvchilik qiladi:

2P + 3S → P₂S₃

2P + 3Cl₂ → 2PCl₃

suv bilan o’zaro ta’siri:

4Р + 6Н₂О → РН₃ + 3Н₃РО₂

ishqorlar bilan o’zaro ta’siri:

4Р + 3KOH + 3Н₂О → РН₃ + 3KН₂РО₂

Qaytaruvchilik xususiyatlari

Kuchli oksidlovchi fosforni fosforat kislotaga aylantiradi:

3P + 5HNO₃ + 2H₂O → 3H₃PO₄ + 5NO

2P + 5H₂SO₄ → 2H₃PO₄ + 5SO₂ + 2H₂O

Fosforning qaytaruvchi xossasi gugurtning yonish vaqtida hom sodir bo’ladi:

6P + 5KClO₃ → 5KCl + 3P₂O₅

Fosfor birikmalarining biologik ro’li

Fosfor tirik hujayralarda orto- va pirofosforik kislotalar shaklida mavjud bo’lib, u nukleotidlar, nuklein kislotalar, fosfoproteidlar, fosfolipidlar, kofermentlar va fermentlarning bir qismidir. Inson suyaklari 3Ca₃(PO₄)₂ · Ca(OH)₂ gidroksilapatitdan iborat. Tish emalining tarkibi ftorrapatitdan hosil bo’lgan. Inson va hayvonlarda fosfor birikmalarining almashinuvlarda asosiy rolni jigar bajaradi. Fosforli birikmalar almashinuvi gormonlar va D vitamini bilan tartibga solinadi.

Fosforga bo’lgan kunlik talab:

• 
  kattalar uchun 1,0-2,0 g;
  

• 
  homilador va emizikli ayollar uchun 3-3,8 g;
  

• 
  bolalar va o’spirinlar uchun 1,5-2,5 g
  

• 
  Katta jismoniy kuch bilan ishlaganda fosforga bo’lgan ehtiyoj 1,5-2 baravar ko’payadi.
  

• 
  Fosforni kaltsiy bilan birga 3: 2 (P: Ca) nisbatida olishda assimilyatsiya yanada samarali bo’ladi.
  

Fosfor elementining toksikologiyasi

Qizil fosfor deyarli toksik emas. Qizil fosforning changlaari o’pka ichiga kirsa surunkali ta’sir ostida pnevmoniyaga olib keladi.
Oq fosfor juda zaharli, u lipidlarda eriydi. Oq fosforning o’ldiradigan dozasi — 50-150 mg. Teriga tushsa og’ir kuyishlar beradi.

O’tkir fosfor zaharlanishi og’iz va oshqozonda achishi, bosh og’rig’i, zaiflik, qusish bilan namoyon bo’ladi. 2-3 kundan keyin sariqlik rivojlanadi. Surunkali shakllarda kaltsiy almashinuvining buzilishi, yurak-qon tomir va asab tizimlarining shikastlanishi bilan tavsiflanadi. O’tkir zaharlanishda birinchi tibbiy-yordam oshqozonni yuvish, vena ichiga glyukoza eritmasini jo’natish. Terining fosfor bilan kuyishida mis sulfat yoki soda eritmalari bilan davolash kerak.