Fuad əLİyev mirabdulla əLİyev
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
29
özündə də kəndli ailələri yaşayırdı. Lakin kəndlilərin sayı başqa şəhərlərə nisbətən daha çox idi. Bu da təsadüfi deyildi. Məsələ burasındadır ki, başqa Azərbaycan şəhər- qalalarından fərqli olaraq Naxçıvan qalasında əkin sahəsi daha geniş idi. Mənbələrdən aldığımız məlumata görə, Naxçıvan xanlığında «... 600 xalvar əkin sahəsi vardı». Bundan başqa Naxçıvan şəhər evlərini həyətlərində çoxlu üzüm və meyvə bağları vardı. Naxçıvandakı əkin sahələrini və bağları becərmək üçün şəhərin ortasından arx da çəkilmişdi. Tədqiqatçı K. N. Nikitin yazır: «Naxçıvanın ortasından arx keçir. Bu arx şəhər əkinlərini və bağlarını su ilə təchiz edir. Lakin bu arxın suyu şəhər təsərrüfatına kifayət etmirdi. Çünki Naxçıvan çayı boyunca yerləşən kəndlərin əhalisi əkinləri becərilməsi üçün bu sudan istifadə edirdi. Digər tərəfdən yaz və yay vaxtları çayın suyu azalır, zəmi büsbütün quruyurdu. Bu da şəhər təsərrüfatında su çatışmazlığına gətirib çıxarırdı. Su çatışmazlığı çox zaman şəhər əhalisinin narazılığına səbəb olurdu» 22 -İ. Şopennn yazdığına görə, «Naxçıvan şəhərində yalnız bazar ətrafındakı sahə (rəsmi) meydan hesab oluna bilərdi. Digər boş yerlərdə buğda və bu kimi dənli bitkilər, habelə tütün əkilirdi. Burada həmçinin, bostan və tərəvəz bitkiləri də əkilirdi» 23 . Mənbələrdə şəhərdə daha çox taxıl əkilməsi onunla izah olunur ki, xarici işğalçıların hücumları zamanı şəhər uzun müddət mühasirədə qaldığından taxıl şəhər əhalisinin ehtiyaclarını müəyyən qədər ödəyirdi. həmçinin şəhərdəki meyvə və üzüm bağlarının məhsulları da belə hallarda şəhər əhalisinin ərzaqla təchiz edilməsində mühüm rol oynayırdı . Beləliklə, XVIII əsrin ikinci yarısında və XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvan xanlığında şəhərlər (Naxçıvan və Ordubad) feodalizmə xas səciyyəvi cəhətləri özündə birləşdirirdi. Burada da sənətkarların və tacirlərin fəaliyyəti, əsasən, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə bağlı idi. Belə vəziyyət şəhər əhalisinin ictimai tərkibinə təsir göstərməyə bilməzdi. Ona görə da yuxarıda qeyd edildiyi kimi, XVIII əsr və XIX əsrin birinci yarısında Naxçıvan və Ordubad şəhərlərində sənətkar və xırda ticarətçilərlə yanaşı kənd əhlinə— feodallara, xüsusilə əkinçilərə və qaçqın kəndlilərə təsadüf edilirdi. Bütün bu amillər şəhər təsərrüfatının inkişafına mənfi təsir göstərirdi. Məhz ona görədir ki, kənd təsərrüfatı ilə müqayisədə sənətkarlıq və ticarət xanlığın təsərrüfat həyatında cüzi yer tuturdu. Təsadüfi deyildir ki, Naxçıvan xanlığında əhalinin məşğuliyyəti çox zaman bilavasitə əkinçiliklə bağlı idi. Belə vəziyyət əksər hallarda natural təsərrüfatın çiçəklənməsi üçün şərait yaradırdı. Bununla belə, sənətkarlıq bir çox orta əsr şəhərlərində olduğu kimi, Naxçıvanın da şəhər sənayesinin özəyini təşkil edirdi. Lakin sənətkarlığı təkcə şəhərə aid etmək düzgün olmazdı. Çünki kənd yerlərində əhalinin tələbatını kənd sənətkarları, xüsusilə dəmirçilər, dulusçular və s. təmin edirdilər. Kənd yerlərində sənətkarlığın və kustar sənayenin inkişafında aztorpaqlı kəndlilərin rolu daha böyük idi. Çünki son dərəcə az olan məhsulu yığdıqdan və kiçik torpaq sahəsini əkdikdən sonra bekar qalan kəndlilər istər-istəməz sənətkarlıq və kustarçılıqla məşğul olurdular. Çoxsahəli təsərrüfatla məşğul olan kəndlilər, ilk növbədə, öz ailələrinin və təsərrüfatlarının ehtiyaclarını nəzərə alırdılar. Belə ki kəndli ailələri çörək bişirir, ipək
22 K.Nikitin. Göstərilən əsəri, s118-119. 23.İ. Şopen. Göstərilən əsəri, s. 479.
30
lifləri açır, yunu darayır, rəngləyir, paltar tikir, dəri aşılayır, ayaqqabı tikir, xalça toxumaqla məşğul olur, dəyirmanlarda un, buğda üyüdür, yaşayış evi, tövlə inşa edir, əmək alətlərini hazırlayır, dülgərlik və dəmirçiliklə də məşğul olurdular. Naxçıvan xanlığında toxuculuq da geniş yayılmışdı. Demək olar ki, hər bir kəndli ailəsinin əyirici və toxucu dəzgahı vardı. Bu barədə İ. Şopenin yazısında oxuyuruq: «Buradakı sənətkarların əksəriyyətini toxucular təşkil edir. hər ailənin öz dəzgahı vardır ki, bu dəzgahlarda qadınlar iplərdən bez toxuyur və pambıq parça hazırlayırdılar» 24 .
Gəbə, palaz, cecim, mafraq evi bəzəmək üçün; yun və pambıq parça üst paltarları tikmək üçün; xurcun, çuval yola çıxanlar üçün; dəridən çarıq, palan və yəhərləri hazırlamaq üçün istifadə olunurdu. Naxçıvan xanlığında elə bir kənd yox idi ki, orada sənətkarlıqla məşğul olunmasın. Lakin sənətkarlıq əsasən xanlığın mərkəzi Naxçıvan şəhərində cəmləşmişdi. [41-42] XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycan şəhərlərində, o cümlədən Naxçıvanda aşağıdakı sənət və peşə növləri müəyyən edilmişdir: dərzi, papaqçı, börkçü, çəkməçi, başmaqçı, zərgər, sərrac, dəmirçi-misgər, toxucu-boyaqçı, qəssab, çörəkçi, bənna, xarrat, dülgər, şüşəsaz, keçəçi, dabbağ, bəzzaz, kababçı və s. Azərbaycanın digər şəhərlərində olduğu kimi, Naxçıvanda da sənətkarların əksəriyyəti «əsnaf» adlanan sex təşkilatları ətrafında birləşirdi. Lakin əsnaflar klassik sex təşkilatlarından zəif olduqları üçün ölkənin həyatında bir o qədər də həlledici rol oynaya bilmirdilər. Sex başçılarının (ustabaşı) hüquqları sex təşkilatının hüdudlarından kənara çıxmırdı.Sex təşkilatlarının zəifliyi üzündən Azərbaycan şəhərlərinin hamısında əsnaf üzvləri ilə yanaşı, fərdi sənətkarlar da fəaliyyət göstərirdilər. Naxçıvan xanlığında fərdi sənətkarlıqda xalçaçılıq əsas yerlərdən birini tuturdu. Xalçaçılar həm şəxsi istifadə və həm də satış üçün xalça-palaz hazırlayırdılar. Boyaqçılığın inkişafına da diqqət yetirilirdi. Yunun və müxtəlif ev əşyalarının boyanmasında təbii bitkilərdən istifadə olunurdu. Naxçıvanda yanaşı, digər iri yaşayış məntəqələrində dəmirçilər, tənəkəçilər, metal əşyalardan əmək alətləri, o cümlədən dəryaz, oraq, balta, nal, bıçaq, mismar və başqa şeylər hazırlanırdı. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində əldə olunmuş saxsı qab nümunələri hələ qədimdən Naxçıvanda dulusçuluğun inkişaf etdiyinə sübutdur. Naxçıvan sənətkarları arasında sabunçuların məhsulları da xüsusilə fərqlənirdi. Naxçıvan şəhərində şüşəsazlıq sənəti də inkişaf etmişdi. Burada adi şüşələrlə yanaşı, şəbəkələrin quraşdırılmasında istifadə edilən rəngli şüşələr də hazırlanırdı. «Matanadaran»da saxlanılan mənbələrin birindən məlum olur ki, İrəvan xanlığının hakimi Hüseynəli xan naxçıvanlı Kəlbəli xandan xahiş edir ki. İrəvan şəhərində tikdirdiyi hamamın pəncərə-şəbəkəsi üçün 400 ədəd müxtəlif rəngli şüşə göndərsin 25 .
Xarici, tranzit və yerli ticarət də əsasən bazarlarda aparılırdı. Naxçıvan bazarında irili-
24 I.Şopen. Göstərilən əsəri,S. 851. 25.Məhəmməd Müslüm (Qüdsi). Hüseyn Əli xan İrəvaninin mükatibatı(fars dilində). Matendaran, 233-cü sənəd, vər.51. Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|