Fuad əLİyev mirabdulla əLİyev
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
7
rus alimi K. N. Nikitinin yazılarında oxuyuruq: «Rus dövlətinə birləşdirilməsindən əlli il keçsə də şəhərin görünüşü və daxili həyatı son dərəcə az dəyişmişdir». 7
Rus şərqşünası, görkəmli tarixçi İ. P. Petruşevski yazır ki, Rusiyaya birləşdirilməsinə baxmayaraq, Naxçıvan xanlığı 1840-cı ilədək mövcud olmuşdur 8 . Bu
fikirdən aydın olur ki, XIX əsrin 40-cı illərinədək Naxçıvanda keçmiş xanlıq idarə üsulu davam etmişdir. Tədqiqatçı N. Q. Boqdanova həmçinin belə bir fikrə gəlir ki, «çarizm öz ağalığının birinci dövrlərində Azərbaycanda xanlıq idarə üsulunu saxlamışdır» 9
Beləliklə, elə qənaətə gəlmək olar ki, Naxçıvan xanlığı Rusiyaya ilhaq edildikdən sonra yazılmış əsərlər həmin mövzunun tədqiq olunmasında ilk mənbə kimi istifadə oluna bilər. Belə əsərlərdən biri də «Naxçıvan. [7-8]
əyalətinin statistik təsviri» 10 adlanır. 1833-cü ildə nəşr olunmasına baxmayaraq bu əsər əslində Naxçıvan xanlığının Rusiyaya ilhaqından əvvəlki dövrünədək olan məsələləri də özündə əks etdirir. Ona görə də bu əsəri Naxçıvan xanlığına aid ilk mənbə kimi qəbul etmək olar. Naxçıvan xanlığının tarixinə dair ilk mənbələrdən biri kimi İ. İ. Şopenin «Rusiya imperiyasına birləşdiyi dövrdə Ermənistan əyalətinin tarixi abidələrinin vəziyyəti» əsəri çox maraqlıdır. Əsərin müəllifinin yazdığına görə, qraf Paskeziç 1829-cu ildə «Ermənistan vilayəti vəziyyətinin təsvirini» yazmağı ona tapşırmışdı. Müəllif əyalətin təsvirini 1829-cu ilin aprelində başlamış və 1832-ci ilin mayında başa çatdırmışdı. İ. İ. Şopen bu əsərində İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının Rusiya tərəfindən işğalından əvvəlki vəziyyətini də əks etdirir. Naxçıvan xanlığının tarixi və bu xanlığın Rusiyaya ilhaq edilməsi ilə əlaqədar bəzi faktlara XVIII əsrdə, XIX əsrin ikinci yarısı, XX əsrin əvvəllərində yaşayıb- yaratmış rus qafqazşünaslarının əsərlərində də təsadüf etmək olar. Belə əsərlərin arasında yuxarıda adı çəkilən rus ordusunun polkovniki S. D. Burnaşevin 1793-cü ildə Kurskda nəşr olunmuş «İran Azərbaycanı vilayətlərinin təsviri və onların siyasi vəziyyəti» əsəri böyük elmi əhəmiyyət kəsb edir. Lakin inqilabaqədərki müəlliflərin əksəriyyəti Rusiya dövlətinin müstəmləkəçilik siyasətini alqışlayaraq siyasi hadisələrin təhlilini düzgün verməmiş, həmin hadisələri rəsmi sənədlərdə olduğu kimi təsvir etmiş, çarizmin Qafqazda yeritdiyi siyasətə haqq qazandırmışlar. Belə müəlliflərdən biri də akademik P. Q. Butkovdur (1775—1857) 11 . P. Q. Butkov 1796-cı ildə rus ordusunun tərkibində Azərbaycana yürüşdə iştirak etmiş, müxtəlif diplomatik və hərbi-tarixi sənədlərlə tanış olmuş, yürüş zamanı topladığı əlyazmalar və sənədlər əsasında faktiki materiallarla zəngin olan qiymətli əsər yazmışdır. O da müasirləri kimi, hadisələrin izahına birtərəfli yanaşmış və göstərmişdir ki, Rusiyanın məqsədi Qafqaz hesabına ərazini genişləndirmək deyil, yalnız Asiyada Rusiya ticarətini inkişaf etdirməkdən ibarət idi. Cənubi Qafqazda rus çarizminin yeritdiyi siyasətlə əlaqədar bir sıra faktlara akademik N. F. Dubrovinin «Rusların Qafqazda hökmranlığı və müharibələrinin tarixi»
7 К.Н.Никитин Город Нахичеванский уезд Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. Вып. II Тифлис, 1882. 8 И.П. Петрушевский Система русского колониального управления в Азербайджане в Ι пол. XIX в Вах: Колониальная политика российского царизма в Азербайджане. М.-.Л.,1936,стр. 8 9 Н.Г. Богданова. Аграрные отношения в Азербайджане в 1870-1917гг. «Исторические записки»,№12,1941, с, 208. 10 Статистически описание Нахичеванской провинции составленной В.В. Тифлис, 1869, т.1-3. 11 П.Г. Бутков. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1802 гг. СПб 1869, 1-3. 8
(SPb., 1871) adlı əsərində də rast gəlmək olar. Əsərin adından göründüyü kimi, müəllif əslində çarizmin Qafqazda apardığı müharibələrin tarixini təsvir etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdur. Ona görə də həmin əsərdə iqtisadi məsələlərə demək olar ki, yer verilməmişdir. İnqilabdan qabaq Naxçıvan əyaləti haqqında yazılan əsərlər arasında K. N.Nikitinin «Naxçıvan şəhəri və Naxçıvan qəzası» məqaləsini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Məqalə 1882-ci ildə çap olunsa da müəllifin keçmiş hadisələrlə əlaqədar bəzi təsvirləri həmin məqalədən Naxçıvan xanlığının tarixinin öyrənilməsində istifadə etməyə imkan verir. Məsələn, müəllif Naxçıvan qəzasının sərhədləri məsələsinə toxunaraq yazır: «İranlıların, tatarların və neyalıların (Naxçıvan vilayəti — red.) sahib olduqları ərazidə Naxçıvan xanlığı yarandı. Maraqlıdır ki, verilmiş həmin sərhəd Naxçıvan xanlığının sərhədinə uyğundur» 12 . S. P. Zelinskinin «Üç mahal» (Naxçıvan, Ordubad və Dərələyəz) 13 məqaləsi də belə əsərlərdəndir. Bu məqalədə coğrafi-statistik və kənd təsərrüfatı məsələlərindən danışılır. Həmçinin bu məqalədə əyalətin iqliminə, kənd təsərrüfatının vəziyyətinə, əhalinin məşğuliyyətinə və başqa məsələlərə də toxunulmuşdur. Həmin əsərdə Azərbaycan tarixçilərinin yazılarından da istifadə edilmişdir. Onların arasında A. A. Bakıxanovun 14 və Mirzə Adıgözəl bəyin 15 adlarını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Hər iki müəllif öz tədqiqatlarını Şirvan və Qarabağa həsr etsələr də həmin əsərlərdə Naxçıvan xanlığına aid qiymətli faktlar vardır. Xarici ölkələrdə, xüsusilə İranda nəşr olunmuş kitablarda isə XIX əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqazda baş vermiş hadisələri o qədər də düzgün işıqlandırmamışlar. Belə ki İran tarixçilərindən Bina Əli-Əkbər, Əhməd Tac Bəxş və başqaları İranın Cənubi Qafqaz ərazisində apardığı müharibələrə haqq qazandırmağa çalışırlar. Rzaqulu xan Hidayət, Əbdülrazaq ibn Nəcəfqulu kimi tarixçilər isə İrandan kənarda Azərbaycan xanlıqlarının mövcud olmasını belə, inkar edirlər. XIX əsrin 20-ci illərində Naxçıvan xanlığının və bütövlükdə Cənubi Qafqazın taleyi, habelə ikinci Rusiya-İran müharibəsi və beynəlxalq vəziyyətlə əlaqədar məsələlər haqqında L. S. Semyonovun əsərində xeyli material vardır 16 . Hacı Murad İbrahimbəyli «Rusiya və Azərbaycan XIX əsrin birinci yarısında» adlı əsərində Rusiya-İran müharibələrinin hər ikisini təsvir edərək Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı üzərində xüsusi dayanır. Onun əsərində nəinki Naxçıvan xanlığının, habelə bütün Şimali Azərbaycanın rus qoşunları tərəfindən işğal olunması müsbət bir hadisə kimi qələmə alınmışdır. Yuxarıda göstərilən arxiv materiallarından, ilk mənbələrdən, rus tarixçilərinin əsərlərindən, habelə müasir tədqiqatçıların əsərlərindən əlavə, Naxçıvan xanlığının tarixini tədqiq edərkən bir sıra başqa əsərlərdən də istifadə olunmuşdur. . [9-10]
12
10 К.Н.Никитин Город Нахичевань и Нахичеванский уезд Бах: Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. Вып. II Тифлис,1882, стр. 127 13 Сборник сведений о Кавказе т.-IV.Тифлис,1880. 14 А.А. Бaкыханов. Гюлистан-и Ирам, Баку,1991 15 Mirzə Adıgözəl bəy Qarabağnamə.Bakı.1950. 16 Л.С. Семенов. Россия и международные отношения на среднем Востоке в 20-е годы XIX в Л., 1963. Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|