Fuad əLİyev mirabdulla əLİyev
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
68
rus soldatlarını altı günə Naxçıvana çatdırdı. Rus qoşunları hərəkət etdikləri zaman yolda heç bir düşmənə rast gəlmədilər. Yalnız Naxçıvan qalası yaxınlığında Həsən xanın və Nağı xanın komandanlığı altında olan İran süvariləri ilə rastlaşdılar. Knyaz Eristovun komandanlığı ilə rus döyüşçüləri hücuma keçərək İran süvarilərini geri oturtdular. Darmadağın olmuş İran süvariləri qalada gizlənməyə macal tapmayıb Naxçıvan sərhədini tərk etdilər. Birinci Rusiya — İran müharibəsi dövründə olduğu kimi, yenə də Naxçıvan əhalisi rus ordusuna müqavimət göstərmədi. Nəticədə 1827-ci il iyunun 26-da rus qoşunları Naxçıvana daxil oldular. Rus qoşunları bir güllə belə atmadan şəhərə daxil olduqdan sonra yaxın kəndlərin 2000 ailədən artıq əhalisi Rusiyanın tabeliyində olmaq istədiyini bildirdi. Çünki İran sərbazlarından fərqli olaraq rus komandanlığı yerlərdə soyğunçuluğa və dağıntıya yol vermirdi. Təkcə bu faktı göstərmək kifayətdir ki, qələbə zəfəri ilə Naxçıvana daxil olmuş rus ordusunun komandanlığı 1000 başa qədər qaramalı əhalidən pul ilə aldı. Bundan sonra əhali də düşərgəyə gələrək ehtiyat etmədən əsgərlərə pul ilə ərzaq məhsulları satırdılar. Halbuki İran sərbazları yalnız yerli əhali hesabına dolanırdılar. Rus qoşunları qalanı tutduqdan sonra, Abbas Mirzə danışıqları aparmaq məqsədi ilə Nəcəf Əli Soltan Əşrəfi general-adyutant Paskeviçin yanına göndərdi. Danışıq zamanı Nəcəf Əli Sultan Əşrəfi bildirdi ki, Gülüstan müqaviləsinə görə Rusiya dövlətinin tərkibinə keçmiş Lənkəran və Başaparan kəndini Rusiyaya «güzəştə» getməyə razıdır. Lakin danışıqların gedişindən aydınlaşır ki, Əşrəfinin əsas məqsədi daha çox casusluq olmuşdur. O, əsasən rus ordusunun sayı və vəziyyəti ilə maraqlanır və bu kimi məlumatlar toplamağa çalışırdı. Odur ki, barışıq haqqında danışıqlar baş tutmadı və müharibə davam etdi. Paskeviç qoşunlarının müəyyən hissəsini Naxçıvanda saxlayaraq əsas qüvvələri Abbasabad qalası üzərinə yeritdi. Bu qala Naxçıvanın cənub-qərbində 10 km-lik məsafədə yerləşirdi. Bu qala Araz çayı üzərindəki keçidin qorunmasını təmin etməklə
yanaşı, həm də Cənubi Azərbaycana gedən yolu bağlayırdı. İran tarixçisi Mirzə Məhəmməd Tağı xan yazırdı ki, general Paskeviçi Abbasabad qalasına Kəlbəli xanın oğlu Ehsan xan dəvət etmişdi. Halbuki Abbasabad qalasına İran dövləti onu komandan təyin etmişdi. hadisələrin gedişi göstərir ki, onun rus komandanlığı ilə gizli əlaqəsi olmuşdur 14 . Azərbaycan tarixçisi Mirzə Adıgözəl bəy də, demək olar ki, eyni fikirdə olmuşdur. Tədqiq olunan dövrdə rusların xidmətində olan Mirzə Adıgözəl bəy yazmışdır: «həmin dövrdə Abbasabad qalasını qoruyan və müdafiə edən naxçıvanlı Ehsan xan... mənim yanıma aşağıdakı xahişlə adam göndərdi: «Knyaza xəbər verin ki, bizə doğru hərəkət etsin. O gələn kimi qalanı ona təslim edəcəyəm» 15 . Sözsüz ki, Abbasabad qalasının təslim olmasında Ehsan xanın rolu olmuşdur. Məlumdur ki, rus koman
[97-98] danalığı qalanı tutmaq üçün xüsusi plan hazırlamışdı. 1827-ci il iyulun 1- dən 2-nə keçən gecə rus qoşunları Abbasabad qalası qarşısında səngərlər qazaraq qalanı mühasirəyə aldılar. Tezliklə məlum oldu ki, Abbas Mirzənin rəhbərliyi altında olan
14 .Mirzə Məhəmməd Tağı xan. Hasih üt-təvarix. Tehran, 1359, h. 1. c. s. 201-202. 15 Mirzə Adıgözəl bəy. Göstərilən əsəri, s. 124. Azərbaycan tarixi, II c. s. 40
69
qüvvələr qalada mühasirəyə düşənləri xilas etmək üçün cəhd göstərir. Bu xəbəri eşidən general Paskeviç mühasirə qüvvələrinin bir hissəsini Abbasabad qalası ətrafında saxlayaraq 8 batalyon piyada qoşun, artileriyanın bir hissəsi və iki ulan süvari diviziyası ilə birlikdə düşmən yürüşünün qarşısını almaq məqsədi ilə hərəkət etdi. Piyadalar sürətlə axan Araz çayını keçmək üçün Paskeviçin əmri ilə hava ilə doldurulmuş tuluqlardan körpü düzəltdilər. Müasirlərin verdiyi məlumata görə, hava doldurulmuş tuluqlardan körpü düzəldilməsi Paskeviçin kəşfi idi. Bu körpü vasitəsilə piyadaları, süvari qüvvələri, hətta topları da keçirildi. 1827-ci il iyulun 5-də Araz sahilində qanlı döyüş oldu. Sayca az olmasına baxmayaraq, hərbi texnikadan istifadə edən rus soldatları sayca daha çox olan düşməni üstələdi. «Cavan bulağı» yaxınlığındakı döyüşdə Abbas Mirzənin qoşunu məğlub olub geri çəkildi. Rus qoşunları düşmənin 2000 nəfər canlı qüvvəsini əsir aldı, çoxlu qənimət və bayraq ələ keçirdi. Ali baş komandan şahzadə Abbas Mirzənin özü də az qala əsir düşəcəkdi. Döyüşlərin gedişində Abbasabad qalasının qarnizonu İran sərbazlarına kömək etmək məqsədi ilə qaladan çıxmağı cəhd etsə də qalanın ətrafında saxlanılan rus qoşunlarının müqavimətinə rast gələrək geri çəkilməyə məcbur oldu. «Cavan bulağı» yaxınlığında gedən döyüşdə rus ordusunun qələbəsi Abbasabad qarnizonunu büsbütün ruhdan saldı. Bu qələbədən bir gün sonra general-adyutant Paskeviç qalanın təslim olunmasını bir daha tələb etdi. Qaladakı qoşunların komandanı Məhəmməd Emin xan şahın və şahzadənin razılığını almaq üçün üç gün möhlət istədi. Lakin bu təklif rus komandanlığı tərəfindən rədd edildi. Tezliklə Ehsan xanın təzyiqi ilə Məhəmməd Emin xan rus ordusunun düşərgəsinə iki nəfərdən ibarət nümayəndə göndərdi. Onlar qalanın təslim olması haqqında Paskeviçə məlumat verdilər. «XVII— XIX əsrlərə aid Naxçıvanın əlyazma sənədləri» adlı kitabın müqəddiməsində deyilir ki, «İranın hərbi xidmətində olan polkovnik (sərhəng) Ehsan xan 1827—1828-ci illərin müharibəsi dövründə İrana xəyanət edərək rusların tərəfinə keçdi və Abbasabad qalasının təslim edilməsinə təsir göstərdi» 16 .
idarəsi naxçıvanlı Ehsan xana tapşırılmışdı. Sərbazların baş komandanı Məhəmməd Emin xan, Dəvəli Qacar və Abbas xan Bəxtiyari qalanın müdafiəsinə cavabdeh idilər. Lakin Ehsan xan mərkəzi hakimiyyətin nümayəndələri ilə hesablaşmadan, Paskeviçi Abbasabada dəvət etmiş və qalanı ona təslim etmişdir. İran tarixçisi belə hesab edir ki, o, Ağa Məhəmməd xan tərəfindən kor edilmiş atasının intiqamını almışdır 17 . Tarixi ədəbiyyatda Ehsan xana münasibətdə müxtəlifliyə baxmayaraq, belə nəticəyə gəlmək olar ki Abbasabad qalasının rus komandanlığına təslim edilməsində Ehsan xan əsas rol oynamışdır. Abbasabad qalasının rus ordusuna təsliminin şahidi bunu belə təsvir edir: «İyun ayının 7-də general-adyutant Paskeviç qərargah üzvlərinin müşayiətlə toplar düzülmüş meydana gəldi. Düşmən qarnizonunun döyüşçüləri silahlarını meydanda tökərək qaliblərin yanından keçib bayraqlarını təhvil verirdilər. Qalanın ali baş komandanı şahın yeznəsi Məhəmməd Emin xan şəhərin açarını gətirdi. Qənimətlərin içərisində 18 top və külli miqdarda hərbi sursat var idi» 18 .
16 Naxiçevanskie rukopisnıe dokumentı XVII—XIX vv Tbilisi 1936, s. 10 17 Rza Qulu xan H i d a y ə t. Rozzat-üs-Safa-e Nasiri. Tehran 1280, IX cild, s. 272 18 İranın ətraflı təsviri... s. 50 70
Abbasabad qalasının alınmasında Qafqaza sürgün edilmiş dekabrist Puşşin və Azərbaycanın görkəmli maarifçisi Abbasqulu Ağa Bakıxanov da iştirak etmişdilər. Abbasabad qalasının mühasirəsindəki döyüş rəşadətinə görə 1827-ci il iyulun 5-də Abbasqulu Ağa Bakıxanova ştabs kapitan rütbəsi verildi. Xüsusi Qafqaz korpusundakı tərcüməçilərdən biri də mayor Mirzə Məhərrəm Hacıbəyov idi. Azərbaycanın mütərəqqi fikirli nadir ziyalılarından biri olan Mirzə Məhərrəm Hacıbəyov Rusiya—İran müharibəsində göstərdiyi qəhrəmanlığa görə ordenə layiq görülmüş və ona ömürlük təqaüd təyin edilmişdi 19 [99-100] . Naxçıvanın və Abbasabadın sərbazlardan təmizlənməsi yerli əhalinin sevincinə səbəb oldu. Çünki İran hakimiyyəti tərəfindən yerli əhali dəhşətli dərəcədə istismar olunurdu. Məhz elə buna görədir ki, Naxçıvan xanlığının 50 nəfər ən hörmətli şəxsi bu hadisə ilə əlaqədar öz minnətdarlığını bildirmək üçün Paskeviçə məktub təqdim etmişdi. Onların məktubunu Abbasqulu Ağa Bakıxanov rus dilinə çevirmişdir. Naxçıvan və Abbasabad qalası rus qoşunları tərəfindən işğal edildikdən sonra, iyulun 13-də Abbas Mirzə Paskeviçə təqdim etmək üçün öz nümayəndələri ilə məktub göndərdi. Məktubun məzmunu ilə tanış olan Paskeviç nümayəndələrə bildirdi ki, o, hücum əməliyyatını dayandırmağa hazırdır, bir şərtlə ki, İranla Rusiya arasında sərhəd Araz çayı üzrə müəyyənləşdirilsin və İran dövləti Rusiyaya təzminat versin. İran hökuməti təklif olunmuş şərtlə razılaşmadığı üçün müharibə edən tərəflər arasında danışıqlar kəsildi. Lakin həmin dövrdə Türkiyə ilə münasibətlər kəskinləşdiyi üçün mərkəzdən Paskeviçə göstəriş verilmişdi ki, müəyyən müvəffəqiyyət qazandıqdan sonra düşmənlə sülh müqaviləsi bağlamağa çalışsın. İran tərəfi ilə sülh müqaviləsi bağlamaq üçün Peterburqa hazırlanmış şərtlərlə əlaqədar məsələləri həll etməyi Paskeviç A. S. Qriboyedova həvalə etdi. Danışıqlara başlamaq üçün Qriboyedov 1827-ci il iyulun 30-da Abbas Mirzənin qərargahına getdi. Danışıqların gedişində bir sıra məsələlərə toxunuldu. Biz danışıqların yalnız Naxçıvan xanlığına aid hissəsindən bəhs edəcəyik. A. S. Qriboyedov aşağıdakı şəkildə bəyanat verdi: «... Keçən il İran ordusu bizim sahib olduğumuz Qafqaz istiqamətində çox irəlilədi. İndi isə biz İrəvan və Naxçıvan vilayətlərini keçərək Araz çayına çatdıq və Abbasabada sahib olduq...» Abbas Mirzə Qriboyedovla xeyli mübahisədən sonra nəhayət tələb etdi ki, Rusiya zəbt etdiyi İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını İrana qaytarsın. «Siz ümumdünya işğalçısı kimi hər yeri işğal etmək istəyirsiniz.Vilayətləri tələb etməklə yanaşı, həm də pul istəyirsiniz və amma heç bir şərtlə razılaşmaq belə istəmirsiniz» — deyə Abbas Mirzə bildirmişdi. Qriboyedov Abbas Mirzəyə bir diplomat kimi cavab vermişdi: «Hər hansı müharibə qurtardıqdan sonra baxmayaraq ki, tərəfinizdən ədalətsiz olaraq başlamışdır, biz öz sərhədlərimizlə bərabər rəqibin də sərhədlərini müəyyənləşdiririk. Elə ona görədir ki, hazırkı vəziyyətdə İrəvan və Naxçıvan vilayətlərinin bizə güzəşt edilməsini tələb edirik. Pul isə elə bir silahdır ki, onsuz nə müharibə etmək olar, nə də ticarət... pul tələb etməklə biz öz rəqibimizi bizə zərər vurmaq imkanından məhrum etmək istəyirik» 20 . 19 Н. А. Таир-заде. К участию кавказцев-студентов Московского Университета в революционном движении России в конце 60-х гг. в Изв. АН Азерб. ССР;серия обществ. наук, 1964 № 4. с.32 20 Материалы к истории Персидской войн 1826-1828гг. (Материалы для биографии А. С Грибоедова). кавказский сбор. т.XXX Тифлис, 1910, с. 3 71
Tərəflər uzunmüddətli danışıqlardan sonra, gələcək müqavilənin şərtlərinə qayıtdılar. Abbas Mirzə təklif etdi ki, ruslar Qarabağa, o isə Təbrizə doğru geri çəkil- sin. Naxçıvan vilayəti Abbasabaddan savayı bitərəf elan olunsun. Abbasabad qarnizonunu ərzaqla təchiz etməyi də Abbas Mirzə öz üzərinə götürdü 21 . Uzun mübahisədən sonra tərəflər belə qərara gəldilər ki, Qriboyedov gələcək müqavilənin şərtlərini tərtib edərək Abbas Mirzəyə göndərsin. Lakin bir gün sonra qərarlaşdırılmış şərti pozaraq iranlılar barışıqlar barədə təklifi Qriboyedova təqdim etdilər. Sonralar Qriboyedov yazırdı: «İranlılar tərəfindən tələb edilirdi ki, Abbasabaddan başqa Naxçıvan vilayətini, həmçinin Eçmiədzini tərk edək. Allahın bu iqamətgahını qorumaq üçün burada iki pristav — həm bizim, həm də onlar tərəfdən saxlamaq kifayətdir. Orada nə rus və nə də İran qoşunu saxlanılmalıdır» 22 .
qərargahını hədə ilə tərk etdi: «Biz əməliyyatı davam etdirərək Azərbaycanı ələ keçir- dikdən sonra, bu geniş vilayətin müstəqilliyini təyin edəcək və heç kimə imkan verməyəcəyik ki, on fərsəng belə sərhədə yaxınlaşın». İranla danışıqları müvəffəqiyyətlə başa çatdıra bilməyən rus komandanlığı döyüşçülərə müvəqqəti olaraq istirahət verməyi və sonradan İranla hərbi əməliyyata başlamağı qərara aldı. Ehsan xanı Naxçıvanın hakimi təyin etdikdən sonra, Eristovun komandanlığı altında rus qoşunları havaların çox pis keçməsi ilə əlaqədar Qarababa adlı yerdə cəmləşdilər. Rus ordusunun əsas hissəsi Paskeviçin komandanlığı altında İran qoşunlarının toplandıqları İrəvan, Sərdarabad və Eçmiədzin istiqamətində hərəkət etdi. [101-102] Rus ordusunun əsas hissəsi Naxçıvandan uzaqlaşan kimi knyaz Eristova xəbər çatdı ki, Abbas Mirzə öz qüvvələri ilə Naxçıvana hücum etmək üçün Şərurdan Xoka gəlmişdir. Maraqlıdır ki, rus qoşunlarının istirahət məqsədilə Qarababa düşərgəsinə köçmələri İran komandanlığı tərəfindən rusların geri çəkilməsi kimi qiymətləndirilmişdir. 1827-ci il sentyabrın 15-də knyaz Eristov qrenader rotası və piyada polkları ilə birlikdə rəqibi qarşıla-yaraq məğlub edib Abbasabad qalasının 30 verstliyindəki Qotçaçaya qədər izlədi. Abbas Mirzənin 4—5 minə qədər sərbazı Araz çayını keçərək intizamsız qaydada Xok yoluna çıxdılar. Bir neçə gündən sonra, sentyabrın 23-də Eristov öz qoşunlarını polkovnik Vısoskinin komandanlığı altında müharibədən əvvəl bəyin hakim təyin olunduğu Ordubada göndərdi. Müharibədən əvvəl Fətəli şah Naxçıvan diyarında böyük nüfuza malik olan Kəlbəli xanın oğlanları Ehsan xan və Şıxəli bəyi strateji cəhətdən əhəmiyyətli Abbasabada və Ordubada hakim təyin etməklə Naxçıvan feodallarının etimadını qazanmağa çalışırdı. Lakin Abbasabadda Ehsan xan, Ordubadda isə Şıxəli bəy şahın etimadını doğrultmadılar. Şıxəli bəy rus ordusunu müqavimətsiz olaraq şəhərə buraxdı. Bu münasibətlə müasirlərdən biri yazır: «...Tezliklə (rus qoşunları — red.)şəhərə yaxınlaşdılar, şəhərdə olan sərbazlar baş götürüb qaçdılar, orada yalnız Şıxəli bəy qaldı. Ordubad vilayətinin hakimi Şıxəli bəy
21
Yenə orada, s. 10
22 Materialı... s. 10 72
Naxçıvan polkunun komandiri qardaşı Ehsan xan kimi bizə (ruslara — red.) sədaqətli idi» 23 . Şıxəli bəyin xidmətləri təkcə qeyd olunanlarla bitmir. O, 400 atlı ilə və Naxçıvan polkunun döyüşçüləri ilə Araz çayını keçərək Naxçıvandan və Ordubaddan Arazın o tayına zorla köçürülmüş əhalini geri qaytarmışdı. Daha sonra o Dizmar bəylərini özünə tabe etməklə Cənubi Azərbaycan şəhəri Mərəndlə Ordubad arasında əlaqə yaratmışdı. Daha sonra Şıxəli bəy öz ordusu ilə Mehridən cənubda yerləşən Kürdad qalasına getmişdi. Bu qala «yerli əhali tərəfindən ən güclü qala» hesab edilirdi. Şıxəli bəy çox da çətinlik çəkmədən qalanı tutmuş, orada 150 nəfərdən ibarət qarnizon saxlamışdı, yerli əhalini özünə tərəf çəkmişdi 24 . Şıxəli bəy Kürdad qalasında ələ keçirdiyi çoxlu barıt və topla rusların düşərgəsinə qayıtmışdı. Sonralar Qriboyedov rusların qərargahında bildirmişdi: «Mən belə hesab edirəm ki, Şıxəli bəyin tərəfini saxlamaq lazımdır. Onlarla hörmətlə və mehribancasına davrandım» 25 . Elə həmin dövrdən də Şıxəli bəy rus ordusunun sıralarında öz mövqeyini möhkəmlətdi. Paskeviçin komandanlığı altında rus qoşunlarının əsas hissələri İrəvan xanlığına yola düşdüyü zaman general Eristov Ordubadı tutaraq Araz çayını keçdi və heç bir, müqavimətə rast gəlmədən Cənubi Azərbaycan ərazisində irəliləməyə başladı. Təbrizə girərkən rus qoşunları, demək olar ki, heç bir maneəyə rast gəlmədilər. Paskeviçin raportundan və diplomatik agent Karqanovun məlumatından aydın olur ki, 1827-ci ilin başlanğıcında Təbriz şəhərində, həmçinin bütün Cənubi Azərbaycanda xalq Qacar sülaləsinə nifrət edirdi. Paskeviçin komandanlığı altında rus ordusu buğda və digər ərzaq ehtiyatı çox olan Sərdarabad qalasını mühasirəyə aldı. Müasir Ermənistanın ərazisində rus ordusu ilə İran sərbazları arasında ilk döyüş 1827-ci il avqustun 17-də Aştarak və Uşqan kəndləri yaxınlığında oldu. Bu döyüşdə rus qoşunları erməni və gürcü könüllülərinin köməyi ilə düşmən üzərində qələbə çaldı. Aştarak yaxınlığındakı döyüş əslində Sərdarabad qalasının taleyini həll etdi. Qala 1827-ci il sentyabrın 20-də təslim oldu. Bundan sonra rus qoşunları İrəvan qalasını mühasirəyə aldılar. Altı gün müqavimət göstərdikdən sonra yerli əhalinin təzyiqi altında 1827-ci il oktyabrın 21-də qala təslim oldu. 3 min nəfər İran sərbazı əsir alındı, qalanın komendantı Sübhanqulu xan, 46 top və 4 bayraq rus qoşunlarının əlinə keçdi. İrəvan xanlığının əhalisi, xüsusilə azsaylı ermənilər İran ağalığından azad olduqları üçün rus komandanlığına minnətdarlıqlarını bildirir, özlərinin ərzaq ehtiyatlarını rus qoşunlarına verirdilər. Arxiv sənədlərində yerli əhalinin, o cümlədən feodalların Rusiyaya meyilli olduqları təsdiq edilir. İrəvan qalasını almış rus bölmələrinin komandiri general Paskeviçə «... erməni cəmiyyəti arxiyepiskop Nerses vasitəsilə gümüş pulla 2 min manat vermişdir. Ermənilərin belə hərəkəti müsəlmanları bir qədər ehtiyatlı olmağa və diplomatik addım atmağa məcbur etdi. Onlar da öz
23 İranın ətraflı təsviri, s. 73. m 24 Yenə orada. s. 75 -93 25 İranın ətraflı təsviri, s. 75—93 73
araların [103-104] da sözləşib min manat gümüş pul toplayıb Paskeviçə verdilər ki, qalib xristianlar yerli müsəlmanlardan şübhələnməsinlər 26 . İrəvan qalasını tutduqdan sonra rus qoşunları 1827 və 1828-ci illərdə İran sərbazları üzərində Cənubi Azərbaycanın ərazisində gedən döyüşlərdə bir sıra qələbələr qazandılar. Rus qoşunlarının yeni hücumları İranın hakim dairələrini daha çox təşvişə saldı.A. V. Fadeyevin yazdığına görə, həmin dövrdə «Qacarlar hərbi və diplomatik müqavimət göstərməkdən tamamilə məhrum olmuşdular» 27 . İranın məğlubiyyətini görən İngiltərə döyüşən tərəflər arasında vasitəçilik etməyə məcbur oldu. Beləliklə, 1828-ci il fevralın 10-da Türkmənçay kəndində (Cənubi Azərbaycanda) bağlanmış müqavilə ikinci Rusiya — İran müharibəsinə son qoydu. Türkmənçay müqaviləsinə görə, İran gümüş pulla 20 milyon manat həcmində təzminat verməli idi. Həmçinin Gülüstan müqaviləsinin şərtləri bir daha təsdiq olundu, Türkmənçay müqaviləsinin şərtlərinə görə, Naxçıvan və İrəvan xanlıqları Rusiyaya birləşdirildi. Maraqlıdır ki, bu məsələ 1829-cu il sentyabrın 2-də Rusiya ilə Osmanlı Türkiyəsi arasında bağlanmış Ədirnə müqaviləsində də bir daha təsdiq edildi. 1828— 1829-cu illərdə Rusiya ilə savaşda məğlub edilmiş Türkiyə belə bir təsdiqlə razılaşmağa məcbur oldu. Naxçıvan xanlığının işğalı ilə Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı başa çatdı . İlk dövrlərdə çar hökuməti Azərbaycanın digər xanlıqlarında olduğu kimi, Naxçıvanda da eyni siyasət yeridir və xanlıqdaxili muxtariyyət hüququ verirdi. Azərbaycan xanlıqlarını öz torpaqlarına qatdıqdan sonra, yerlərdə xan üsul-idarəsi komendant idarəsi ilə əvəz olundu. Lakin Naxçıvanın idarəsi rus ordusunun polkovniki rütbəsini almış Ehsan xana tapşırıldı. Naxçıvan xanlığını əvvəlki qanunlarla idarə etməklə yanaşı, Ehsan xan rus dövlətinin qanunlarına tabe olmağa məcbur idi. Ehsan xanın «xidmətini» səmimiyyət kimi qəbul edən Rusiyanın hakim dairələri ona etibar edirdilər. Rusiya hökuməti özünü «səxavətli» göstərsə də Cənubi Qafqazda işğal etdiyi torpaqlarda müstəmləkəçilik siyasətini tədricən həyata keçirirdi. Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı nəticəsində burada rus çarizminin müstəmləkəçilik siyasəti bərqərar olsa da, ölkədə uzun müddət davam edən feodal pərakəndəliyinə son qoyuldu. Çar Rusiyası özünün cənub sərhədlərini möhkəmlətmək məqsədilə Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarını ləğv etdi. I Nikolayın 21 mart 1828-ci il fərmanına əsasən ləğv olunmuş bu iki Azərbaycan xanlığının ərazisində süni şəkildə «erməni vilayəti» yaradıldı. həmin inzibati bölgü 1850-ci ilə kimi davam etdi. Rusiya ilə İran dövlətləri arasında gedən müharibələrdə İran məğlub olsa da torpaq itirmədi. Əksinə, Cənubi Azərbaycanı əldə etdi. Azərbaycanın şimal torpaqlarına isə çar Rusiyası sahib oldu. Bu müharibələr nəticəsində yalnız Azərbaycan xalqı itirdi — müstəqilliyini, özü də uzun müddətə
26 MDHTA. f. VUA. 1735-ci sənəd. v. 4 27 A.V.Fadeev. Göstərilən əsəri, s. 213. 74
Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|