Fuad əLİyev mirabdulla əLİyev
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
11
Minarələrin əksəriyyəti çox gözəldir... bir sözlə cənnətə bənzər gözəl məscidlər çoxdur. Xüsusilə Əhməd Paşa Ciqaloğlu, Nadir Cəfər paşa məscidləri daha gözəldir. həmin məscidlər çox gözəl bəzədilmişdir. İstanbul minarələrinə bənzər 33 minarəsi var» 2
XVII əsrin 40-cı illərindən başlayaraq Azərbaycan ərazisində gedən müharibələr dayandığından XVII əsrin ilk üç onilliyindən fərqli olaraq ölkədə bərpa işləri xeyli genişlənmişdi, əhali dinc quruculuq işlərinə başlamışdı. Yuxarıda deyilənlərdən belə qənaətə gəlmək olar ki. Evliyə Çələbi həmin dinc quruculuq illərində Azərbaycana gəldiyindən hər yerdə tez-tez gördüyü tikintilər haqqında belə məlumat verirdi. Əslində isə IV Sultan Muradın qoşunları Naxçıvanın işğalı zamanı nəinki əhalini soyub talamış, həm də şəhəri yandırmışdılar. Fransız səyyahı Tavreniye Sultan Muradın qoşunları tərəfindən Naxçıvanın xarabazarlığa çevrilməsi haqqında yazır ki, Naxçıvan öz dövrünə görə iri şəhərlərdən biri idi. Lakin IV Sultan Muradın qoşunları tərəfindən darmadağın edildi. Gözəl məscidlərin xarabalıqları görünürdü. Onlar Osmanlı ordusu tərəfindən dağıdılmışdı. Azərbaycanda, o cümlədən Naxçıvan vilayətində Osmanlı ordusunun törətdiyi dağıntılar məhsuldar qüvvələrə ağır zərbə vurdu. Naxçıvanda İran hakimiyyəti bərpa edildikdən sonra feodallar və yerli hakimlər quruculuq [13-14] işləri əvəzinə diqqətlərini əsasən vergilərin yığılmasına yönəltdilər. Azərbaycanın bir sıra yerlərində, o cümlədən Naxçıvandakı quraqlıq nəticəsində dəhşətli aclıq baş verdi. Ərzağın qiyməti son dərəcə artdı. Nəticədə əhali arasında artan narazılıqlar bir çox hallarda açıq çıxışlara gətirib çıxardı. Belə hallarda əhali feodalların malikanələrini dağıdır, özlərini isə qətlə yetirirdilər. İran ağalığı bərpa edildikdən sonra Naxçıvanda yerli kəngərli tayfasından Rzaəddin xan (1647), Şərif xan (1678), Məmmədrza xan (1691) hakimiyyətdə olmuşlar. XVII əsrin axırıncı rübündə Naxçıvanda təsərrüfatın nisbi yüksəlişi hiss olunurdu. Hadisələrin şahidi olmuş fransız səyyahı J. Şarden 1672-ci ildə yazırdı: «Naxçıvan dağıdılmış böyük şəhər idi. Onu xarabalıqlardan tədricən bərpa olunan, əhalisinin sayı artan şəhər adlandırmaq olar». Əgər əvvəllər «... onun divarları arasında 30 minə qədər ev vardısa, XVII əsrdə Naxçıvanda olan evlərin sayı 20 minə enmişdir». XVIII əsrin 20-ci illərində Səfəvilər dövləti əfqan qəbilələrinin zərbəsi altında süqut etdi. İşğalçılar hətta dövlətin mərkəzi İsfahan şəhərini də zəbt etdilər. Bundan istifadə edən Rusiya İranın Xəzərboyu əyalətlərini işğal edərək Rəşt şəhərinə kimi gəlib çıxdı. Səfəvilər dövlətinin zəifləməsinə Türkiyə dövləti də biganə qala bilmədi. 1723-cü ildə Osmanlı Türkiyəsinin yeni hücumları nəticəsində Naxçıvan şəhəri, habelə Naxçıvan əyaləti ciddi dağıntıya məruz qaldı. Türk əsgərləri heç bir müqavimətə rast gəlmədən Cənubi Qafqaz və Azərbaycanın cənubunda böyük bir hissəsini işğal etdilər. Yalnız XVIII əsrin 20-ci illərinin sonundan başlayaraq dirçəlməkdə olan İran dövləti cənubdan İsfahanı zəbt etmiş əfqan qəbilələrinə zərbə endirdikdən sonra Azərbaycan ərazisini türk əsgərlərindən təmizləməyi qərara aldı. Xarici işğalçılarla döyüşə rəhbərliyi həmin dövrdə öz fitri istedadı ilə fərqlənən İran ordusunun baş sərkərdəsi Nadirqulu xan öz üzərinə götürdü. Az bir müddət ərzində
2 Эвлия Челеби. Книга Путешествия. Вып.3,М.,1982, с 114-115. 12
ordu və xalq arasında böyük nüfuz qazanan Nadirqulu xan yerli əhalinin köməyi ilə türk əsgərlərini Azərbaycanın cənubundakı bir çox şəhərlərdən sıxışdırıb geriyə atdı. Marağa, Təbriz və Ərdəbil şəhərləri artıq 1731-ci ildə Səfəvilərin əlində idi. Nadirqulu xanın qoşunları Naxçıvan və İrəvan istiqamətində hərəkət edərkən Xorasandan gələn üsyan xəbəri türk qoşunlarına qarşı müvəffəqiyyətli əməliyyat aparmağa imkan vermədi. Məhz buna görə də Nadirqulu xan üsyanı yatırmaq məqsədi ilə qoşunların bir hissəsini götürüb Xorasana getməyə məcbur oldu. Nadirqulu xanın nüfuzu artdığı halda, həmin dövrdə iradəsiz şah II Təhmasib tamamilə hörmətdən düşmüşdü. O, özünü qoşun və xalq arasında doğrultmaq məqsədi ilə Naxçıvanı və İrəvanı türk qoşunlarından azad etmək üçün hərbi əməliyyata başladı. Lakin II Təhmasib məqsədinə nail ola bilmədi; döyüş yenə də məğlubiyyətlə nəticələndi. II Təhmasib sülh istəməyə məcbur oldu. Türkiyə dərhal öz razılığını bildirdi. Beləliklə, 1732-ci il yanvar ayının 16-da Kirmanşah şəhərində İranla Türkiyə arasında müqavilə imzalandı. Müqaviləyə görə bir sıra şəhərlərlə yanaşı, Naxçıvan da Türkiyənin işğal zonasına daxil oldu. Üsyanı yatırdıqdan sonra Xorasandan qayıdan Nadirqulu xan yerli saray əyanlarının iştirakı ilə II Şah Təhmasibi taxtdan salıb, onun səkkiz aylıq körpə oğlunu formal olaraq şah elan etdi. Əslində isə özü azyaşlı şahın qəyyumu kimi faktiki olaraq İranın vahid hakimi oldu. Nadirqulu xan ilk növbədə 1732-ci ildə Osmanlı Türkiyəsi ilə II Şah Təhmasibin bağladığı müqavilənin şərtlərini pozaraq 1723-cü ildən bəri osmanlılar tərəfindən işğal edilmiş ərazilərin geri qaytarılmasını tələb etdi. Lakin Türkiyə sultanı bu tələbi rədd etdi. Belə olduqda Türkiyə ilə İran arasında hərbi əməliyyat bərpa olundu. Ciddi zərbələrə məruz qalan türk əsgərləri zəbt etdikləri Azərbaycan ərazisindən tədricən geri çəkilməyə məcbur oldular. 1736-cı ildə azyaşlı III Şah Abbas müəmmalı şəkildə həlak oldu. Beləliklə, Səfəvilər sülaləsinə son qoyuldu və hakimiyyəti ələ almaq üçün Nadirqulu xanın qarşısında maneə qalmadı. 1736-cı ildə Nadirqulu xanın tacqoyma mərasimi keçirildi. O, İran şahı elan edildikdən sonra dövlətin idarə olunmasında və inzibati quruluşunda ciddi dəyişikliklər apardı. Nadir şah Səfəvi inzibati-ərazi bölgülərini — bəylərbəyilikləri ləğv etdi. Azərbaycan ərazisində Şirvan, Qarabağ (Gəncə), Təbriz və Çuxur-Sədd bəylərbəyiliklərini ləğv edib vahid Azərbaycan vilayəti adı altında bir mərkəzdə Təbriz ətrafında birləşdirdi. [15-16] Vilayətin idarəsini şah qardaşı İbrahim xana həvalə etdi. Bundan əlavə hər yerdə yerli hakimlər Nadir şahın yaxın adamları ilə əvəz olundu. Nadir şahın tacqoyma mərasiminin iştirakçısı katolikos Abram Kretasi bu məsələ ilə əlaqədar yazmışdı: «Nadir şah öz qardaşını rəis və sərdar, yəni Azərbaycanın sərəsgəri təyin etdi. Naxçıvanı, Şirvanı, bütün Ararat vilayətini, Gürcüstanın idarəsini qardaşına tapşırmaqla onu bəylərbəyi kimi bütün digər xanların başçısı təyin etdi» 4 . Hakimiyyətinin ilk günündən Nadir şahın əmri ilə şəhərlərin hamısında dövlətin mədaxilinə nəzarət etmək üçün üç nəfər mirzə — vəkil təyin edildi. Birinci mirzə — vəkil digər iki nəfərin razılığı ilə dövlətin mədaxilinə, məxaricinə, maliyyə işlərinə rəhbərliyi həyata keçirirdi. İkinci şəxs mədaxilin və məxaricin siyahısına nəzarət
4 Абрам Кретаци. Повествование. Ереван, 1973 Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|