15
XANLIĞIN SOSİAL-İQTİSADİ VƏZİYYƏTİ
(XVIII əsrin II yarısı — XIX əsrin I rübü)
Azərbaycanın gözəl guşələrindən biri olan Naxçıvan diyarı təbii sərvətinin
zənginliyi ilə hələ qədimdən geniş şöhrət tapmışdı. Uca dağlar, əlçatmaz qayalar,
otlaqlarla zəngin vadilər və dərələr, coşqun dağ çayları, gümüşü bulaqlar, min bir
xəstəliyin dərmanı olan mineral sular ona xüsusi gözəllik verir.
Zəngəzur kəndindən başlamış Araz çayı vadisinə qədər uzanan geniş ərazidə
yerləşən Naxçıvan xanlığı Qərbi Azərbaycanın böyük bir hissəsini əhatə edirdi. Dağlar
xanlığı sanki qala kimi əhatə etmişdi. Belə ki, şimal-şərqdən Dərələyəz dağları, cənub-
şərqdən İlanlıdağ, şimal-qərbdən isə uzaqdan görünən Böyük və Kiçik Ağrı dağları
Naxçıvan xanlığının sərhədləri boyu ucalırdı. Naxçıvan xanlığı İrəvan, Qarabağ, Xoy və
Maku xanlıqları ilə həmsərhəd idi.
Qarababaçay adı ilə məşhur olan çay öz mənbəyini Zəngəzur sərhədindəki
Salvartı dağlarından götürür. Bu çay Naxçıvan düzənliyi ilə uzanıb Naxçıvan şəhəri
yaxınlığından axdığından Naxçıvan çayı adlanır və Araza tökülür. XIX əsrin əvvəlində
Abbasabad qalası bu çayın töküldüyü yerdə tikilmişdi
Naxçıvan xanlığı ərazisində çox da böyük olmayan üç çay axırdı: Naxçıvan çayı,
Əlincə çayı və Gilançay. Bunlardan başqa da dörd kiçik çay vardı: Urlusçay,
Vənəndçay, Nugədiçay və Ordubad çayı. Bu çayların ətrafında yaşayan əhali su
cəhətdən korluq çəkmirdi. Lakin yay aylarında çayların suyu azaldığından və hətta
tamam quruduğundan əkinlər çox vaxt sudan korluq çəkirdi.
Naxçıvan xanlığının relyefi, təbii-coğrafi şəraiti əhalinin təsərrüfat həyatında,
məşğuliyyətində və bütövlükdə ictimai həyatında həlledici rol oynadığı üçün
məsələlərin də tədqiqi müəyyən əhəmiyyət kəsb edir. Lakin onu da qeyd etməliyik ki,
coğrafi şərait ictimai inkişafda həlledici rol oynamasa da, cəmiyyətin inkişafını
sürətləndirə və ya ləngidə bilir.
[19-20]
Naxçıvan xanlığında əhalinin nisbətən sıxlıq təşkil etdiyi yerləri üç qrupa bölmək
olar: birinci qrupa Naxçıvan şəhəri olmaqla Naxçıvan çayının mənsəbinə doğru uzanan
ərazi, ikinci qrupa daxil olan ərazi Culfadan başlayaraq, Ordubaddan keçməklə
Gilançay boyunca davam edərək Mehri istiqamətinə qədər gəlib çatırdı. Üçüncü qrupa
isə əhalisi nisbətən az olan ərazi — Əlincə çayı boyunca uzanan sahə daxildir. Naxçıvan
xanlığının qalan ərazisi meşəsiz, hər cür bitkidən məhrum və susuz yerlər idi.
Rus tarixçisi S. P. Zelinski Naxçıvan xanlığının xarici görünüşünü təsvir edərək
yazırdı: «Susuz şoran çöllər, müxtəlif formada olan dağ qayalıqları, dərə-təpəli sahələr,
gözəl otlaq yerləri, təsəvvüredilməz düzənliklər, səs-küylü saysız-hesabsız vadilər və
dərələrdən axan və yayda tamamilə quruyan dağ selləri bu uzaq guşənin xarici aləmini
özündə əks edir»
1
.
Naxçıvan xanlığının hava şəraiti də müxtəlif idi. Xanlığın şimalında soyuqlar
tüğyan
etdiyi halda, Araz çayı boyunda günəşin yandırıcı şüaları təsərrüfatın normal
inkişafına mənfi təsir göstərirdi Bütün Araz vadisi Naxçıvan və Ordubada qədər ölü bir
1
С.П. Зелинский. Три магала( Нахичеванский, Ордубадский и Даралагезский). Географическо-статистическое и
сельскохозяйственное описание. «Сборник сведений о Кавказе», т. VII. Тифлис, 1880.
16
sahəni xatırladırdı. Lakin təbii hadisələr xanlıqda təsərrüfatın inkişafına mane olan əsas
amil deyildi. Bu sahədə obyektiv səbəblər daha çox özünü göstərirdi.
Tədqiq edilən dövrdə Naxçıvan xanlığında əhəmiyyətli siyasi hadisələr baş
vermişdi. Belə ki feodal müharibələri, xarici düşmənlərə qarşı mübarizə, daxili saray
çəkişmələri xanlığın iqtisadi inkişafını ləngidən əsas amillərdən idi
Deyilənlərə birinci (1804—1813) və ikinci (1826— 1828) Rusiya — İran
müharibələrinin vurduğu ziyanlar da əlavə edilsə, Naxçıvan xanlığının iqtisadi inkişaf
sahəsində nə kimi çətinliklərlə rastlaşdığını təsəvvür etmək olar. Bu hadisələr nəinki
Naxçıvan xanlığında iqtisadi inkişafa mane olurdu, hətta Naxçıvan xanlığının ərazi
bölgüsündə də tez-tez dəyişikliyə məruz qalmasına gətirib çıxarırdı. Məlum olduğu kimi
1797-ci ilə qədər Naxçıvan xanlığı müstəqil dövlət qurumu idi. Bu dövrdə xanlığın ali
hakimi xan özü idi ki, qalan feodalların hamısı ona tabe idilər. Ona görə də bürokratik
qanunvericilik aparatı tamamilə xanın əlində cəmləşmişdi. Xan «... xanlığı öz
mülkiyyəti kimi idarə edirdi». Lakin İran hakimiyyəti dövründə (1797—1828) xanlığın
idarə olunmasında tamamilə başqa vəziyyət yarandı. Naxçıvan xanlığı — Cənubi
Azərbaycanın tərkibinə daxil edildi. Şahzadə Abbas Mirzənin Cənubi Azərbaycanı idarə
etdiyi zaman «Başqa xanlıqlarda olduğu kimi Naxçıvan xanlığında da ilkin ödənci kim
daha böyük məbləğdə ödəyirdisə, xanlıq da ona verilirdi»
2
. Ona görə də xan hakimi
mütləq hesab olunurdu. O, yerli idarə orqanlarına istədiyi adamları təyin edə bilir, həm
də xanlığı istədiyi kimi idarə edirdi Naxçıvan xanları vergilərdən topladıqları gəlirdən
əlavə xan eyni zamanda şah tərəfindən də müəyyən məbləğ almağa da nail olurdu.
Lakin belə güzəştlər xanların hamısı üçün eyni deyildi. Şah vəzifəli şəxslərə çox nadir
hallarda xəzinədən maaş verirdi. Naxçıvan xanlarına gəldikdə isə güman etmək olar ki,
şah məcburiyyət qarşısında onları əldə saxlamaq üçün belə bir addım atırmış.
Mənbələrdən birində deyilir: «Abbas Mirzə hər dəfə xanı təyin edərkən ona qızıl suyuna
çəkilmiş və platinlə bəzədilmiş yəhər də bağışlayırdı. Bundan başqa xan şahın iradəsini
yerinə yetirirdisə, o zaman əlavə olaraq şah hər bayramda ona təzə xələt və qiymətli
kəmər bağışlayırdı»
3
.
Lakin bununla belə şah və şahzadə Naxçıvan xanlarının hamısından razı deyildi.
Təkcə bunu qeyd etmək kifayətdir ki, Ağa Məhəmməd xan 1797-ci ildə Kəlbəli xanın
gözünü çıxartdırsa da, Naxçıvan xanlığının taxtında oturanlar İran hökumətini qane
etməmiş, nəticədə Kəlbəli xan həmin hadisədən sonra fasilələrlə daha üç dəfə Naxçıvan
xanlığına hakim təyin edilmişdi. Bu onu göstərir ki, şah və şahzadə Naxçıvan xanlarına
etibar etmirdilər. Ona görə də Naxçıvan xanlığının idarə olunması üçün əksər hallarda
yuxarıda qeyd edildiyi kimi, kəngərli tayfalarından olan iki nəfər feodal təyin olunurdu.
Onlardan biri xanlığın iqtisadiyyatını idarə edən əsas sima, digəri isə xanlığın
qanunlarına rəhbərlik edir, tayfanın və ordunun rəisi hesab olunurdu. «Xanlığın idarə
edilməsi üçün feodallardan biri .
[21-22]
şah tərəfindən təyin edilirdi və əsas hakim hesab
olunurdu, digəri tayfaların rəisi və kəngərli tayfasının vəkili hesab edilirdi. XIX əsrin
əvvəllərində Naxçıvanın əsas hakimi Kəlbəli xan, tayfanın rəisi isə Lütfəli Sultan idi»
4
.
2
Naxıvan əyalətinin statistik təsviri...s. 51(sonralar NƏST)
3
NƏST.səh.52.
4
Naxçıvan əlyazmaları sənədləri(sonralar: NƏST)