Fuad əLİyev mirabdulla əLİyev
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mülk torpaqları.
- «vəqf»
19
3. Mülk torpaqları. Ayrı-ayrı feodallara — mülkədarlara məxsus torpaq sahələri belə adlanırdı. Mülk şəxsi mülkiyyət olmaq etibarilə satıla da bilərdi, nəsildən-nəslə keçə də bilərdi. 4. Məscidlərin, pirlərin və bu kimi dini ocaqların ixtiyarında olan torpaqlar
5. Kənd iclasına məxsus torpaq sahələri, «camaat torpağı» adlandırılırdı. Kənd təsərrüfatının, xüsusilə əkinçiliyin vəziyyəti barədə ümumi təsəvvür yaratmaqdan ötrü, hər şeydən əvvəl, xanlıqda əkinçiliyə yararlı torpaq sahələri müəyyənləşdirilməlidir. Lakin təəssüflə qeyd etməliyik ki, Azərbaycanın başqa xanlıqları kimi, Naxçıvan xanlığının torpaq sahələri barədə də dəqiq məlumat yoxdur. Naxçıvan ölkəsinin tədqiqatçılarından K. N. Nikitin bu məsələyə toxunaraq yazır ki, xanlığın torpaqlarının beşdə bir hissəsi becərilmirdi. O, torpaqların becərilməməsi səbəbini suyun çatışmaması ilə izah edir. Təkcə bunu demək kifayətdir ki, Şahtaxtıdan Araz çayına qədər və Naxçıvan çayının yuxarı axarından Culfaya qədər, nə bir çay, nə də bir arx var idi. K. N. Nikitinin yazdığı kimi, bu torpaqlar yararsız olduğu üçün yox, su çatışmadığı üçün becərilmirdi. Lakin torpaqların becərilməməsi səbəbini təkcə bununla izah etmək olmaz. Başqa səbəblər də vardı: ilk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, xanlığın ərazisinin müəyyən hissəsini dağlıq təşkil etdiyinə görə, kəndlilər feodal tərəfindən verilmiş hər qarış torpağı təbiətlə mübarizə şəraitində becərməli olurdu. İkinci, unudulmamalıdır ki, əhalinin müəyyən hissəsi yarımköçəri həyat tərzi keçirdiyinidən, torpaqların becərilməsi ilə demək olar ki, məşğul olmurdu. XVIII əsr Azərbaycan tarixinin tədqiqatçılarından V. N. Leviatov yazır ki, yaylaqdan qışlağa, qışlaqdan yaylağa köçən maldarlar bütün dövrlərdə oturaq həyat sürən əhali üçün bir növ bədbəxtlik gətirirdilər. Belə ki yaylağa gedərkən və ya yaylaqdan qayıdarkən elatlar yol [25-26] ların üstündə olan bağları və əkinləri məhv edir, yeri gəldikdə kəndləri də talayırdılar. Maldarlar arasında oturaq əhaliyə nisbətən daha çox oğrular və talançılar əmələ gəlirdi ki, onlar da öz hərəkətləri ilə oturaq əhali içərisində qorxu və həyəcan yaradır, onlarda sabaha inam qoymurdular. Ona görə də bu hadisələr ölkənin ümumi iqtisadi vəziyyətinə pis təsir edirdi. Dağ kəndlərində yaşayan əhalinin əsas məşğuliyyəti maldarlıq idi. Düzən yerlərdə isə maldarlıq əhalinin ikinci məşğuliyyəti hesab olunurdu. Naxçıvan xanlığında feodal təsərrüfatının iki müxtəlif iqtisadi forması — oturaq əkinçilik və yarımköçəri maldarlıq səciyyəvi idi, bu da kəndlilərdən çoxlu vergilərin alınmasına gətirib çıxarırdı. Kəndlilərdən alınan vergilərin sayı və miqdarı müxtəlif idi. Vergilərin müxtəlifliyi, ilk növbədə, iqlim şəraitindən və tez-tez baş verən feodal ara müharibələrinin vurduğu zərərdən asılı idi. Məlum olduğu kimi XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın bütün xanlıqları çox ağır siyasi şəraitlə qarşılaşırdılar. Tez-tez baş verən hərbi yürüşlər, saray çevrilişləri kəndli təsərrüfatına da ağır zərbə endirirdi. Belə bir şəraitdə feodallar istər-istəməz yaşayış mənbəyi olan kəndli əməyini qorumaqda məcbur idilər. Xanların belə yumşaqlığı feodal istismarının ağırlığını heç də yüngülləşdirmirdi. Kəndlilər—rəiyyətlər, rəncbərlər və elatlar qoyulan verənləri verməyə məcbur idilər.
20
Rəiyyətlər kənd icması tərəfindən ayrılmış torpağı becərir və əldə etdiyi məhsulun onda birindən beşdə bir hissəsinə qədərini ona verməyə məcbur olurdular. Rəiyyətlər nəinki torpaqların becərilməsi ilə məşğul olur, həm də feodal torpaqlarında bir sıra tikintilərdə işləyirdilər. Rəiyyət feodaldan aldığı əmək alətləri, toxum və s. üçün də əldə etdiyi məhsulun müəyyən hissəsini ona verməyə məcbur olurdu. Kəndlilərə hüquqi cəhətdən becərdikləri feodal torpaqlarını atıb başqa yerlərə getməyə icazə verilirdi. Lakin təcrübədə çox nadir hallarda bu cür köçmələr baş tuturdu. Belə hallar bir sıra çətinliklərlə qarşılaşırdı ki, bu da rəiyyətlərin könüllü şəkildə köçmələrinə imkan vermirdi; köçməzdən əvvəl rəiyyət öhdəsinə düşən bütün işlərin başa çatmasını gözləməli, torpaqla bağlı bütün mükəlləfiyyətləri yerinə yetirməli, başqa bir yerə köçəcəyi barədə əvvəlcədən feodala xəbər verməli, öz borclarını və vergiləri vaxtında ödəməli idi. Beləliklə, yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki. faktiki olaraq şəriət tərəfindən kəndlilərin şəxsi azadlığı nəzərdə tutulsa da əslində feodal torpağına təhkim olunurdular. Kəndlilərin hüquqi cəhətdən torpağa təhkim olunmaları rəsmi sənədlərdə öz əksini tapmasa da əslində rəiyyətlərin taleyini xanlar həll edir, torpaqlarla birlikdə rəiyyətlər də bəylərin ixtiyarına verilirdi Rəncbər qrupuna məxsus kəndlilər daha ağır vəziyyətdə yaşayırdılar. Nə torpağı, nə də əmək aləti olmayan rəncbərlər xan, sultan, məlik, bəy və digər feodalların torpaqlarında işləyir və əldə edilmiş məhsulun, adətən üçdə bir hissəsini alırdılar. Torpaqdan məhrum rəncbərlər faktiki olaraq bir qarın çörəkdən ötrü öz əməklərini satmağa məcbur idilər: Rəncbərlərin əməyindən nisbətən ağır işlərdə — çəltikçiliklə, pambıqçılıqla və ipəkçiliklə bağlı təsərrüfat işlərində istifadə edilirdi. Əslində rəncbərlər üzərində feodal hüququ heç nə ilə məhdudlaşdırılmırdı. Belə ki feodal rəiyyətdən fərqli olaraq rəncbəri torpaqla birlikdə istədiyi adamlara, xüsusilə vəzifə sahiblərinə həmişəlik verə bilərdi. Bəzən bu və ya digər vəzifəli şəxs xidmətdən getdikdən sonra onun ixtiyarındakı rəncbərlər həmin vəzifəyə yeni təyin edilmiş şəxsə verilirdi. Rəncbərlər müxtəlif vergiləri ödəməklə yanaşı, həm də torpağı şumlamalı, məhsulu yığmalı və digər işləri yerinə yetirməli, həmçinin çəltik plantasiyalarını becərməli, çəltiklikləri artırmalı, təsərrüfat üçün ağac məmulatları hazırlamalı, odun gətirməli və kənd təsərrüfatı məhsullarını lazımi yerə çatdırmalı idilər. Rəncbərlərin çoxalmasına bir sıra amillər təsir göstərirdi. Bəzi hallarda aclığa məruz qalan və iflasa uğrayan rəiyyət özünün kiçik torpaq sahəsini satmağa məcbur olurdu. Beləliklə, rəiyyət hesab olunan kəndli rəncbərə çevrilirdi. Bəzən başqa ölkələrdən və xanlıqlardan köçmüş maldarlar və ya qaçqın kəndlilər də rəncbərə çevrilirdilər. Bəzi hallarda xanlar münbit torpağı olan rəiyyətdən torpağı ucuz qiymətə almaqla sabiq torpaq sahibini rəncbərə çevirir və onları öz torpağında işləməyə məcbur edirdilər. Son dərəcə az gəlir əldə edən rəncbərlər öz ailələrini dolandıra bilmir və yaranmış vəziyyətdən yaxalarını qurtarmaq üçün yeganə vasitəni qaçmaqda görürdülər. Kəndlilərin digər qrupu olan elatlar da rəiyyətlər və rəncbərlər kimi müəyyən vergi verməli və mükəlləfiyyət daşımalı idilər. Başqa xanlıqlardan fərqli olaraq Naxçıvan xanlığında hakim feodallar, xüsusilə kəngərli tayfasının nümayəndələri Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|