Fuad İskəndərov
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
olunması ilə bağlı məsələləri bir an belə unutmurdu. Bu məqsədlə Azərbaycanda yerləşən hərbi missiyalara, diplomatik nümayəndəliklərə ardı-arası kəsilmədən teleqramlar, izahedici məktublar, digər diplomatik xarakterli sənədlər göndərilirdi. AR xarici işlər naziri 4 iyul 1919-cu ildə Britaniya qüvvələri komandanlığına ünvanladığı növbəti teleqramlardan birində yazırdı: “Naxçıvandan alman məlumata görə erməni hökuməti öz qoşunlarının bir hissəsini Zəngəzura göndərir. İndiyədək 700 nəfər və böyük miqdarda güllə göndərilmişdir. Buna görə də ayrı-ayrı silahlı toqquşmalar baş vermişdir. Həmin toqquşmalarda həm erməni əhalisi, həm də erməni nizami ordu hissələri iştirak etmişdir. Azərbaycan hökuməti öz siyasətində daim bir mövqeyə sadiq qalmışdır - qonşu xalqlarla qonşuluq münasibətlərini möhkəmləndirmək üçün bütün münaqişəli məsələləri imkan daxilində dostluq və sülh yolu ilə həll etmək. Bu günədək Azərbaycan hökuməti qonşu dövlətlərlə bütün mübahisələrin həllində sülhsevər siyasət yeritməyə nail olmuşdur. O, ümid edir ki, indiki hadisədə də Britaniya komandanlığının erməni hökumət Şurasının işlərinə xeyirxah müdaxiləsi ilə Azərbaycan Respublikası ilə Ermənistan arasında kəskin münaqişədən qaçmaq mümkün olacaqdır. Əgər erməni hökuməti Azərbaycana qarşı fəal silahlı çıxışdan imtina etməsə bu münaqişənin reallaşması qaçılmazdır. Xarici işlər naziri Cəfərov. Dəftərxananın direktoru C.Qayıbov” (ARDA f 970, siy. 1, iş 62, səh. 78). Yaxud AR hökumətinin Ermənistan Respublikasına 16 iyul 1919-cu il və 22 sentyabr 1919-cu il notalan da məhz M.Y.Cəfərov tərəfindən hazırlanmış və imzalanmışdır: “Azərbaycan hökumətində olan rəsmi və şəxsi məlumatlara görə artilleriya imkanına malik erməni qoşunları Böyük-Vedi, Çinyankənd, Gələvaş, Qaşlu və s qonşu müsəlman kəndlərini mühasirəyə ahnış və atəşə tutmuşlar.” Bu notada da AR-in sülhsevər, respublikalar arasında mehriban dostluq münasibətləri qurulmasına yönəldilmiş siyasətinin əksinə olaraq erməni tərəfinin təcavüzkar, etnik təmizləməyə aparan siyasət yeritməsi, azərbaycanlı əhalini bütün vasitələrlə məhv etməyə, öz yurd-yuvasından didərgin salmağa 64 yönəldilmiş siyasəti pislənir və erməni qoşunlarının qanunsuz hərəkətlərinin qarşısının alınması üçün qəti tədbirlər görülməsi tələb olunur (16 iyul 1919-cu il). Bu dövrdə ermənilər tərəfindən törədilən münaqişələrlə bağlı elə bir hal tapmaq olmaz ki, onunla əlaqədar AR xariei işlər nazirliyi hansı formadasa öz etirazını bildirməsin. Azərbaycan tərəfi öz notaları və kəskin bəyanatları ilə xarici dövlətlərin diqqətini bu məsələyə yönəldir, erməni təcavüzünün nəticələrini beynəlxalq ictimamiyyətin müzakirə obyektinə çevirməyə cəhd göstərirdi. Xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun Ermənistanın xarici işlər nazirinə göndərilmiş notalanndan birində deyilirdi: “1918- ci ilin yanvanndan türklərin İrəvan qubemiyasma gəlməsinə qədər ermənilər həmin quberniyada üç yüzdən çox müsəlman kəndini dağıtmış, əhalinin əksər hissəsini qırmışlar. Türklərin getməsi və Qafqaza müttəfiq qoşunlannm girməsi ilə Azərbaycan əhalisi ümid edirdi ki, erməni hökuməti sülhün və əmin-amanlığın bərqərar edilməsi məqsədilə artıq müsəlman qırğınlarına yol verməyəcək. Ancaq türklərin İrəvan quberniyasından getməsində sonra, 1918- ci ilin dekabnnda Sasunlu alayı quberniyanın Qaraxaç və Vediçay kənd cəmiyyətlərinin müsəlmanlarını tərksilah etmiş və Qədili, Şahablı, Qaraxaç, Doxnaz, Qarabəylər, Ağası Bəkli və s. kəndlərini dağıtmış, həmin cəmiyyətin az qala bütün müsəlmanlarını qırmışlar. Milli Dərəsi rayonunun bir sıra kəndləri də eyni vəziyyətə salınmışdır. Erməni qoşunları eyni vaxtda Basarkeçər rayonunun, Yenibəyazid qəzasının kəndlərini mühasirəyə almış və kəndlərin əhalisini qırmışlar... Erməni hökuməti qısa müddətdə, 17-31 avqust arasında Eçmiədzin, Sürməli, İrəvan və Yenibəyazid qəzalarında 50-yə yaxın kəndi dağıdıb, əhalisini qırmışlar...”. Ermənilərin İrəvan, Zəngəzur, Qarabağ, Naxçıvan mahallarında təcavüzkar hərəkətlər törətməklə, yerli azərbaycanlı əhalini məhv etməyə çahşdıqlanm yaxşı başa düşən M.Cəfərovun göstərişi ilə 1919-cu il oktyabr ayının 1-də radioda belə bir teleqram səsləndirilmişdi: “Hamıya, hamıya, hamıya. 1918-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq ermənilər öz hərbi hissələrinin və hökumət nümayəndələrinin iştirakı ilə sistemli şəkildə İrəvan 65 hökuməti rayonlannda dinc müsəlman əhalisinin əzilməsini təşkil etmişlər.” AR Xİ naziri 29 oktyabr 1919-cu ildə erməni həmkarının Ermənistan-Azərbaycan konfransı keçinuək barədəki 7 oktyabr tarixli 4108 saylı məktubuna cavab olaraq Azərbaycan hökumətinin mövqeyini belə açıqlayır: “Mənim hökumətim qonşu respublikalarla mehriban qonşuluq münasibətləri yaratmaq istəyərək daim bütün mübahisələrin danışıqlar yolu ilə həll edilməsinə tərəfdardır. ... İndi Sizin hökumətiniz adından hər iki dövlətə aid mübahisəli məsələlərin həll edilməsi üçün erməni- azərbaycan müşavirəsi keçirilməsi təklifinizi mənim hökumətimin tapşırığı ilə həvəslə qəbul edərək və məsələnin Sizin tərəfinizdən qoyuluşuna etiraz etmədən hər iki respublika arasında müvəqqəti demorkasiya xəttinin müəyyənləşdirilməsi deyil, Azərbaycan və Ermənistan respublikaları arasında bütün sərhəd mübahisələrinin birdəfəlik həll olunması məsələsinin qoyulmasını vacib sayıram. Bununla yanaşı mənim hökumətim müşavirənin çağrılması üçün nisbətən rahat yerin Bakı şəhəri olduğunu hesab edir və Sizin hökumətin nümayəndələrini oraya gəlməyə dəvət edir”. Gənc respublika üçün qonşu dövlətlərlə sülh şəraitində yaşamağın müstəqilliyin möhkəmləndirilməsi baxımından necə böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini yaxşı başa düşən ADR rəhbərləri, 0 cümlədən xarici işlər naziri M.Y.Cəfərov ermənilərlə münaqişəli məsələlərin həllinə danışıqlar yolu ilə nail olmağa səy göstərir, hər iki dövlətin müstəqilliyi əleyhinə olan qüvvələrə imkan vermək istəmirdilər. Ancaq öz təcavüzkar xarakterlərindən, qara niyyətlərindən heç vədə əl çəkmək istəməyən ermənilər Qafqazda möhkəm sülhün yaranmasına o vaxt da ciddi təhlükələr doğururdular. 14 dekabr 1919-cu ildə Bakıda xarici işlər nazirliyinin binasında Azərbaycan-Ermənistan konfransı açıldı. Konfransı giriş sözü ilə Azərbaycan Respublikasının xarici işlər naziri M.Y.Cəfərov açaraq qeyd etdi ki: “Zaqafqaziya Federasiyası parçalanıb ayrı-ayrı müstəqil respublikalar - Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan respublikaları əmələ gələndə çox təəssüf ki, bir çox həll edilməmiş mübahisəli məsələlər qaldı.” 66 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|