54
ildə adambaşına işlədilən enerjinin miqdarı;
insanın inkişafı məqsədilə, vasitəsilə enerji əldə edilən texnoloji
vəsaitlərin effektivliyi;
insanın tələbatlarının təmin edilməsi üçün istehsal obyektləri və
xidmətlərinin həcmi.
Bu amillərin təhlili əsasında onun tərəfindən mədəniyyətin rolunu rifahın
yüksəldilməsinin texnoloji amili kimi aşkar edən
mədəniyyətin təkamül qa-
nunu və ya “Uayt qanunu” formulə edildi. Bu qanuna görə əhalinin adam-
başına istehsal olunan malların və insanın tələbatlarının ödənilməsi üçün
xidmətlərin sayına əsasən ölçülən
mədəniyyətin inkişaf səviyyəsi - əhalinin
adambaşına istehsal edilən enerji ilə və vasitəsilə bu enerjinin istifadə olun-
duğu texnoloji vəsaitlərin effektivliyi ilə müəyyən edilir.
Uayt tərəfindən mədəniyyətin “
yeni dünya”, ekstrosomatik (yəni insanın
bioloji təbiəti üzərində duran)
dünya kimi kəşf edilməsi elmdə əhəmiyyətli
addım oldu. O, mədəniyyətin düzgün dərk edilməsi və onun əsasında duran
imkanların insanın inkişafı maraqlarında istifadəsi üçün zəmin yaratdı. Uay-
tın tədqiqatlarının fundamental nəticələrindən biri –
mədəniyyətinin dəyiş-
məsi ilə insanın davranışının dəyişilməsi haqqında xülasə idi (B=f(C)). Mü-
əllif əmin idi ki, o nə vaxtsa elm tarixində Kopernikin heliosentrik nəzəriy-
yəsi və ya bütün həyat formalarının hüceyrə əsasının kəşfi kimi yüksək qiy-
mətini qazanacaqdır.
Əsərləri sosial təkamül nəzəriyyəsinin başlanğıcı olan antik müəlliflərin,
həmçinin Teylor, Morqan, İbn Haldun, Kant, Herder, Kont və digər alimlə-
rin yanaşmalarına əsaslanaraq, Uayt, mədəniyyətin tədqiqi üçün
ardıcıl, pil-
ləli inkişaf prinsipinə əsaslanan yeni metodologiya yaratdı. Tarixi, məntiqi
və təkamül təhlilinin prinsiplərini əldə rəhbər tutaraq, o,
mədəniyyətin bütöv
sistem kimi tədqiqində üç prosesi ayırd etdi:
1.
Zaman prosesi, tək-tək hadisələrin nadirliyi ilə fərqlənən xro-
noloji ardıcıllıq;
2.
Formal proses, burada hadisələr zamandan xaric, struktur və
funksional aspektlərdə təqdim edilir;
3.
Formal-zaman prosesi, burada hadisələr, onların ümumi xü-
susiyyətlərini, universallıqlarını aşkar etməyə imkan verən proqressiv
dəyişən formaların zaman ardıcıllığı halında təqdim edilir.
Buna uyğun olaraq o, mədəniyyətin təfsirinin
üç üsulunu təklif edir: tari-
xi, funksional və təkamül.
Həyat Uaytın kəşfinin düzgünlüyünü və onun yaratdığı elmin - mürəkkəb
elmi və praktik problemlərin, ənənəvi humanitar və sosial elmlərin imkanla-
55
rı çərçivəsindən kənara çıxan, keyfiyyətcə yeni səviyyədə məntiqi həllinə
qabil olan kulturologiyanın yüksək dəyərini təsdiq etdi.
Etnologiya, antropologiya, psixologiya və sosiologiya materiallarının
məntiqi analizi və sintezi əsasında, Uayt lokal mədəniyyətlərin komparativ
təhlilindən - ümumbəşəri mədəniyyətin inkişaf qanunauyğunluqlarının aşkar
edilməsinə yol açdı. Amerika aliminin xidmətləri ondan ibarətdir ki,
mədə-
niyyətin yeni anlayışı onun tərəfindən ilk dəfə elmi tədavülə daxil edildi, kul-
turologiyanın predmet sahəsi müəyyən olundu, mədəniyyət haqqında elm
üçün “kulturologiya” termininin istifadəsi əsaslandırıldı, təkamül konsepsi-
yası yenidən mənalandırıldı və bəşər mədəniyyətini bütöv sistem kimi tədqiq
etməyə imkan verən sistemli yanaşma təklif edildi.
A. Maslounun mədəniyyət və insan konsepsiyası
“Mədəniyyət və insan” humanist konsepsiyasının müəllifi, mədəniyyətin
öyrənilməsinin yeni metodu olan transpersonal psixologiyanın banisi, Ame-
rika alim-psixoanalitiki
Abraham Maslou (1908-1970) mədəniyyəti insanın
tələbatları prizmasından təhlil edir.
Lesli Uaytın əsas ideyalarını inkişaf etdirərək və tamamlayaraq, A. Mas-
lou
mədəniyyətin təkmilləşdirilməsi ölçüsü kimi, onun insanın tələbatlarını
təmin etmək və şəxsiyyətin potensial bacarıqlarının sosial reallaşdırılması
üçün əlverişli şərait yarada bilmək qabiliyyətini müəyyən etdi.
Maslounun məntiqi baxımdan qüsursuz konsepsiyası
onun tərəfindən mə-
dəniyyətin müxtəlif sosial institutlarının dərk edilməsinə imkan verən uni-
versal həyat fəlsəfəsi kimi təklif edilmişdir. Xolizm fəlsəfəsini (xolizm – ta-
mın daha böyük olduğunu güman edən bütövlük, tamlıq fəlsəfəsidir; o, nə-
zərdən keçirilən hadisənin hərtərəfli müəyyən edilməsini nəzərə almanı və
istənilən birtərəfli yanaşmaya tənqidi münasibəti ifadə edir) əldə rəhbər tu-
tan alim, tələbatların beş səviyyəsini nəzərdən keçirir:
• fizioloji tələbatlar;
• özünü qoruma, təhlükəsizlik və sülh tələbatları;
• məhəbbət və birlikdə olma tələbatları;
• özünütəsdiq və tanınma tələbatları;
• yaradıcılıq vasitəsi ilə özünü aktuallaşdırma və təkmilləşdirmə tələbatları.
Maslou tərəfindən işlənib hazırlanmış “ideal cəmiyyət” modeli, mədəniyyə-
tin sosial institutlarının humanist dəyişdirilməsi və insanların şüurunun dəyiş-
dirilməsi yolu ilə - insanın harmoniyası, təhlükəsizliyi, qabiliyyətlərinin maksi-
mal inkişaf imkanı və özünü reallaşdırma prinsipləri üzərində qurulmuşdur.
56
SİVİLİZASİYA HAQQINDA ANLAYIŞ
Sivilizasiya anlayışı. Sivilizasiyanın konsepsiyaları və xüsusiyyətləri.
Mədəni tərəqqi və mədəni tənəzzül. Sosial-mədəni inqilablar.
Sivilizasiya anlayışı
Sivilizasiya – şəhər həyat tərzi, dövlətçilik və dövlət idarəçiliyinın
əmələ gəlməsi, təhsilin, təşkil olunmuş maddi istehsalın və pul tədavülü-
nün, hüquq və beynəlxalq münasibətlər institutlarının inkişafı ilə bağlı
olan, mədəniyyətin inkişafının müəyyən tarixi pilləsidir. Sivilizasiya hə-
yat fəaliyyətinin forma və texnologiyalarının nisbətən statikliyi və sabit-
liyi ilə fərqlənən, yaradılmış bir sıra sosial mədəniyyət institutlarını
özündə təcəssüm etdirir. Sivilizasiyanın mədəniyyətdən əsas fərqi onda-
dır ki, sivilizasiya çərçəvəsi daxilində insanın və cəmiyyətin irəliləyən
inkişafını təmin edən mədəniyyətlə, onun qabaqcıl xarakteri ilə yanaşı,
həm də destruktiv proseslər yer alır.
Antik tarixi konsepsiyalarda mədəni tərəqqi ideyası ardıcıl olaraq irəli
sürülürdüsə də, bu təkamül sırasında sivilizasiyanın formalaşması ilə
bağlı sərhədin aydın göstərilməsi hələ yox idi. “Mədənəiyyət” sözü kimi,
“sivilizasiya” sözünü də ilk dəfə qədim romalılar işlətmişlər. Bu terminlə
onlar, öz inkişaf səviyyəsinə görə barbarların primitiv səviyyəsinı və ya-
şayış tərzini üstələyən şəhər həyat tərzini ifadə edirdilər. Yaradıcı və qu-
rucu prosesi ifadə edən “mədəniyyət” anlayışından fərqli olaraq “siviliza-
siya” anlayışı, bəşər tarixinin müxtəlif dövrlərində ona xas olan neqativ,
dağıdıcı prosesləri dialektik olaraq özündə birləşdirən tarixi sosial-mədə-
ni birliyi göstərir. Ötən minilliklərdə sivilizasiyanın zirvələrinə aparan
çətin yolu qan selləri al qana boyamışdı, zorakılıq, amansızlıq və dağıntı-
lar, “antimədəniyyət” təzahürləri kimi, müasir sivilizasiyalı dünyada da
yer almışdır. Bununla yanaşı cəmiyyətin keyfiyyət vəziyyəti və səviyyə-
sini, ona daxil olan mədəniyyətlərin inkişaf tarixinin qeyri-bərabərliyini
əks etdirən sivilizasiya, tərəqqi yolu ilə irəliləyişin ümumi tendensiyala-
rına malik bəşəriyyətin mədəni inkişaf prosesinin ümumdünya-tarixi vəh-
dətini təsdiqləyir.
“Sivilizasiya” sözünün kökü latın mənşəlidir, “civis” – vətəndaşlıq,
şəhər əhalisi, vətəndaşlar, cəmiyyət mənasını ifadə edir. O, Avropa elmi
və ədəbiyyatının istifadəsinə yalnız XVIII əsrdə daxil olmuşdur və ilk
əvvəl mədəni inkişafın ümumi səviyyəsini ifadə edirdi. Bu anlayışa, əhə-
miyyətli dərəcədə davranış, ədəb, nəzakət normaları da daxil edilirdi ki,