Fuad Məmmədov
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
17 məktəbinin banilərindən biri, alman filosofu Henrix Rikkert (1863-1936) mədəniyyət haqqında elmin düzgün dərk olunması zəruriliyinə diqqət yetir- di. 1911-ci ildə Sankt-Peterburqda H. Rikkertin “Təbiət haqqında elmlər və mədəniyyət haqqında elmlər” adlı kitabı nəşr olundu. Alman alimi kitabda qeyd edir ki, İ. Kant, G.V. F. Hegel və alman klassik fəlsəfəsinin digər nü- mayəndələri tərəfindən verilən ümumi anlayışlara baxmayaraq, əvvəlki döv- rün cəhdləri “mədəniyyət haqqında elmlərə onları müəyyən etmək və vəzi- fələrini aydınlaşdırmaq üçün kömək etmədi”. Henrix Rikkert vahid tam olan gerçəkliyin təbiət haqqında elmlərin və mədəniyyət haqqında elmlərin daxil olduğu vahid bir elmlə də öyrənilə biləcəyi haqqında fikir yürütdü. Bu za- man təbiət elmlərinin tədqiqatı “mədəniyyət” termini ilə birləşən obyektlərin tədqiqatı ilə tamamlanmalıdır. Beləliklə, gerçəkliyin öyrənilməsi tarixi metodun xüsusi yer tutduğu təbiət haqqında və mədəniyyət haqqında elmlər- lə həyata keçirilməlidir. Henrix Rikkert mədəniyyəti ruhi və maddi həyatın vəhdəti və bilavasitə insan tərəfindən yaradılan, onun tərəfindən qiymətləndirilən məqsədlərə uy- ğun hərəkət edən, yaxud onunla bağlı dəyər naminə şüurlu surətdə yetişdiri- lən, təbiətə zidd olan kimi nəzərdən keçirirdi. Mədəniyyətin dəyişməz ma- hiyyəti haqqında danışaraq, özünün çox dəyərli konsepsiyasında o qeyd edirdi ki, “bütün mədəniyyət təzahürlərində biz hər zaman insan tərəfindən qəbul edilmiş hansısa bir dəyərlərin təcəssümünü görürük ki, bu təzahürlər onlardan ötrü yaradılmışdır. ...Bu səbəbdən mədəniyyət obyektlərində də- yərlər gizlədilmişdir”. Mədəniyyətin yüksək mənasını cəmiyyətin maraqla- rında yaradılan rifah kimi görərək, alim eyni zamanda qeyd edirdi ki, “onda gizlədilən dəyərdən uzaqlaşsaq, istənilən mədəniyyət təzahürü, həm də təbi- ətin tərkib hissəsi kimi, təbiətlə əlaqədə nəzərdən keçirilməlidir”. Mədəniyyəti tədqiq edən elmin qeyd olunması üçün “kulturologiya” termini ilk dəfə 1909-cu ildə XX əsrin ən nəhəng elm və naturfəlsəfə isla- hatçısı, Nobel mükafatı laureatı, şüuru enerji kimi, mədəniyyətin funksiyası- nı isə enerjinin saxlanması və qorunması kimi nəzərdən keçirən tanınmış al- man fizik-kimyaçısı və filosofu Vilhelm Ostvald tətbiq etmişdir. Özünün “Mədəniyyət haqqında elmin energetik əsasları” (1909) əsərində V. Ostvald həyat fəaliyyətini transformasiya olunmuş təbii enerji forması kimi müəyyən etmişdir. Energetizm ideyasını irəli sürərək, o, təbiət və mədəniyyət fəlsəfəsi- nin əsas mahiyyətini onunla əlaqələndirir, və enerjini əbəs yerə sərf etmədən, mədəniyyət vasitəsilə ondan düzgün istifadə etməyin zəruriliyinə diqqət yeti- rir. Mədəniyyəti bəşəriyyətin tərəqqisinə xidmət edən amillərin vəhdəti kimi nəzərdən keçirərək, V. Ostvald sivilizasiyalarda baş verən real prosesləri öy- rənmək üçün mədəniyyət haqqında elmin yaradılması zəruriliyi haqqında elan 18 etdi. Cəmiyyət haqqında elmin, biologiyanın xüsusi tarixi hadisəsi olaraq, psi- xofiziologiyadan az fərqləndiyini hesab edərək, 1915-ci ildə V. Ostvald XX əsrin elmləri sırasında kulturologiyanın yerini müəyyən etdi. Elmin inkişafı hər zaman çətin, ağır yolla gedir. Prof. Q. Qrenevskinin haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, “yalnız evin tikintisi fundamentdən başlayır, elmin tikintisində isə onun əsasları adətən çox gec üzə çıxır”. İnteqral elm kimi müasir kulturologiyanın banisi 1949-cu ildə dərc olunmuş məşhur “Mədəniyyət haqqında elm” kitabının müəllifi, Amerika antropoloqu Lesli Alvin Uayt (1900-1975) hesab olunur. Uayt mədəniyyəti insanın enerjisi ilə şərtlənən bütöv, təşkilati, qarşılıqlı əlaqəli və inteqrasiya olunan, texnoloji (aparıcı), sosial və ideoloji yarımsistemlərdən ibarət, bütövlükdə insanın hə- yat fəaliyyətini təmin edən sistem kimi nəzərdən keçirirdi. L.A. Uaytın kul- turologiyanın bərqərar olması və inkişafında əsas töhfəsi mədəniyyətin yeni anlayış konsepsiyasının yaradılması, mədəniyyətin təkamül konsepsiyasının yenidən mənalandırılması və bəşəriyyətin mədəniyyətinin təhlili üçün onun tətbiq edilməsi, eyni zamanda kulturologiyanın mədəniyyət haqqında elm kimi əsaslandırılması oldu. Amerika alimi ilk dəfə yalnız “kulturologiya” terminini əsaslandırıb və kulturologiyanın predmet sahəsini müəyyən etmə- di, həm də mədəni inkişaf qanunauyğunluqlarını açmağa imkan verən – mə- dəniyyətin tədqiqi üçün sistemli yanaşmanı təklif etdi. O göstərdi ki, elmlə- rin inteqratoru olmaqla, kulturologiya tədqiqatın yeni məntiqini və yeni keyfiyyətini verir. Tədqiqatlarının pioner xarateri onun Luizan, Kolumbiya və Çikaqo uni- versitetlərində etnologiya, antropologiya, tarix, fəlsəfə, sosiologiya, bihevio- rist psixologiya və psixiatriyanı öyrənərək, sonradan Miçiqan universitetinin professoru olmaqla, mədəniyyətin təkamülü problemlərinin sistemli təhlili məqsədilə bu elmlər vasitəsilə əldə olunan bilikləri ilk dəfə sintezləşdirməsi ilə şərtlənir. Uayta görə, mədəniyyətin və sivilizasiyanın hər bir mərhələsi əvvəlki tarixi pillənin əsasında inkişaf edir. Bu zaman əsası Ə. Taylor, L. Morqan tərəfindən qoyulmuş mədəni antropologiyanı dirçəldərək, L.A. Uayt göstərdi ki, mədəni təkamül nəzəriyyəsi Darvinin bioloji təkamül nəzəriyyəsi ilə əlaqəli deyil, özünün kökləri ilə Horasiya və İbn Halduna, Yum, Kondors, Kant, Herder, Bahofenə, Konta və biologiyaya münasibəti olmayan bir çox digər alimlərə gedib çıxır. O göstərdi ki, əgər heyvanlarda davranış determinatoru kimi bioloji orqanizm çıxış edirsə, insanın davranışı ekstrasomatik (üstbioloji, insanın orqanizmi ilə əlaqədar olmayan) amilin, yəni “onun mədəniyyətinin dəyişməsi ilə bərabər dəyişir”. Alim, insanın fikirləri, hərəkətləri, predmetləri və işarələri simvolik ola- raq qəbul etmək kimi unikal qabiliyyətinə diqqət ayırdı. O göstərdi ki, əgər Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|