11
iqtisadi xarakterist
ikasıdır. BMT-nin tövsiyələrinə əsasən rifah səviyyəsi aşağıdakı
elementlərin sistemini əks etdirir: sağlamlıq, o cümlədən demoqrafik şərait,
qidalanma, geyim, istehlak
və yığım fondları; əmək şəraiti, məşğulluq, əməyin
təşkili; təhsil, o cümlədən savadlılıq; mənzil təminatı; sosial təminat; insan
azadlıqları. Rifah səviyyəsinin beynəlxalq (ölkələrarası) müqayisəsi üçün BMT
“
İnsan İnkişafı İndeksi (İİİ)” adlanan göstəricidən istifadə edir.
Bu indeksin
hesablanması üçün 3 göstərici əsas götürülür:
-
adambaşına düşən ÜDM;
-
savadlılıq səviyyəsi;
-orta ömür
müddəti.
Birinci
göstərici üzərində sonrakı fəsillərdə geniş dayanacağıq.
BMT
İnkişaf Proqramının Qlobal İnsan İnkişafı (Qİİ) hesabatlarında
Azərbaycan İİİ-nin reytinqinə görə, 1995-ci ildə 110-cu (həmin ildə Türkiyənin
reytinqi 69,
Rusiyanın 72, Gürcüstanın 108, Ermənistanın isə 99 olub), 1997-ci ildə
103-cü, 1998-ci
ildə 107-ci, 1999-cu ildə 110-cu, 2000-ci ildə 90-cı, 2001-ci ildə 79-
cu, 2002-ci
ildə 88-ci, 2003-cü ildə 91-ci yerdə dayanıb.
İİİ-nin səviyyəsinə görə ölkələr 1-dən (insan inkişafının ən yüksək səviyyəsi)
174-
dək (insan inkişafının ən aşağı səviyyəsi) aralığında sıralanır.
Bəs, dolanışığın səviyyəsi nə ilə müəyyən edilir? Bu suala iqtisadiyyatın bəzi
anlayışlarını öyrənəndən sonra cavab axtaracayıq.
M
ƏHDUDLUQ
B
əllidir ki, dünyada heç bir dövlət və heç kim bütün istədiklərinə sahib ola
bilmir. S
adəcə olaraq, nemətlər hamıya çatmır. Çünki, hamımızın istəkləri qeyri-
məhduddur. Xatırlayın ki, siz hər dəfə maüazada olanda çoxlu və müxtəlif çeşidli
mal almaq
istəyində olursunuz. Amma məhdud miqdarda mal almaq imkanınız
olur. Yaxud, biznesmen h
ər hansı bir məhsulu daha çox istehsal etmək istəyir, ancaq
h
ər dəfə ona nə isə mane olur. Bəzən, xammal, bəzən pul, bəzən də xırda bir hissə
ç
atışmır. Resursların elə bir həddi mövcuddur ki, yalnız o çərçivədə insanların
tələbatını ödəmək, maddi nemətlərin istehsalını və xidmətlərin fəaliyyətinı təşkil
etmək mümkün olur. Başqa sözlə, ölkənin bütün əhalisi mövcud təbii və digər
resurslardan
istifadə etsə bu zaman istehsal nə vaxtsa dayana bilər. Bəs, nə etmək
lazımdır? Yeganə çıxış yolu hər hansı bir məhsuldan çox istehsal etməklə
kifayətlənmək deyil, mövcud resurslardan səmərəli istifadə yolu ilə fasiləsiz
isteh
salın yeni sahələri işə salınmalıdır. Deməli, insanların tələbatı sonsuz, onları
təmin etmək üçün zəruri olan resurslar isə məhduddur. Hər bir cəmiyyət,
hər bir
insan h
əmişə resursların və imkanların məhdudluüu problemi ilə rastlaşır. Onların
h
ər birinin qarşısında daimi seçim problemi durur.
Seçim bizim h
əyatımızın əsasıdır.
Seçimin
zərurətini ilk növbədə, bizim gəlirlərimiz, həyat şəraitimiz şərtləndirir.
Əksər ailənin gəliri məhdud ölçüdədir. Kimdənsə borc götürməklə, eləcə də əmanətə
12
qoyulmuş vəsaitlərdən istifadə etməklə vaxt darlıüı yaranır. Firmalarda da ailədə
olduüu kimidir,
onların da gəlirləri məhduddur. Onlar da kredit alır, dövlət
büdcəsinə vergilər ödəyirlər.
İndi isə iqtisadiyyatın əsas anlayışlarından daha birini öyrənmək üçün belə bir
misala
nəzər salaq.
Tutaq ki,
saatınız yoxdur və onu almaq üçün pul yıümaq qərarına gəlmisiniz.
Siz pul toplamaqda olduüunuz vaxt fotoqrafiyaya
aludə olursunuz və fotoaparat
almaq
fikrinə düşürsünüz. İndi tutaq ki, sizin pulunuz var. Lakin,
vəsaitiniz ya saat,
ya da fotoaparat almaüa
bəs edir, hər ikisini almaüa çatmır. Siz seçim qarşısında
qalırsınız. Əgər saat alsanız, onda fotoaparatla şəkil çəkmək həzzindən imtina
etməlisiniz.
İqtisadçılar əldən verilmiş imkanların miqdarını alternativ dəyərlə ifadə edirlər.
Seçim problemi
dövlətin, firmanın, eləcə də insanların ən çətin problemlərindən
biridir. B
elə ki, istəklərin çoxluüu, resursların isə məhdudluüu sizi həmişə müxtəlif
variantlar
arasından birini və ya bir neçəsini seçməyə məcbur edir. Firma öz məhsul
və xidmətini qəzetdə, radioda, televizorda reklam edə bilər. Amma, çox nadir
hallarda firma h
ər üç informasiya vasitəsindən istifadə edir. Çünki bunun üçün çoxlu
xərc tələb olunur. Televiziyanı seçirsə, onda radioda da yerləşdirilmiş reklamın
səmərəsi azalır.
Hökumət də bütün dövrlərdə seçim qarşısında durur. Büdcə vəsaitlərini hara
xərcləməli? Hazırki şəraitdə büdcə vəsaiti küçələrin işıqlandırılmasına və ya
ordunun möh
kəmləndirilməsinə yönəldilməlidir? Lakin bunun hər ikisinə pul
ç
atmır. Belə olan halda, silahlı qüvvələrini möhkəmlədən hökumət küçələrin
işıqlandırılması imkanlarını itirir və yaxud da əksinə. Bu da seçimin alternativ
dəyəridir. Siz hərdən həyətdə futbol oynamaq qərarına gəlirsinizsə, sabahkı dərslərə
h
azırlaşmaq imkanlarını itirirsiniz. Deməli, oyunun ləzzətinin alternativ dəyəri
sabah
dərslərdən qeyri-kafi qiymət almaüa səbəb olur.
İг
t
иса
d
иййа
t
-
бизим сonсуз
исtяклярим изля м яhdуd
им каnларым ызы даща йахшы неъя
бирляшдирмяк щаггында
елм dир.
S
ечими
n d
яйяри - еля эялири, hяйаtи
nем яtляри, ям tяя вя xиdм яtляри
xаракtеризя еdир ки, биз сечdийим из
башг а вариаntларdа fяалиййяtя
цсtцnлцк верdийим изя эюря onлары
ялdя еdя билм ирик.
A
л
t
ер
n
а
t
ив
d
яйяр - сизиn еhtийаtdа
саxлаdыüыnыз вя алм аг исtяdийиnиз
м алыn г ийм яtиля юлчцлцр.