Füzuli poetik şeirinin açarı (Mir Cəlalın «Füzuli sənətkarlığı» əsəri)
Yüklə 89,63 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- • Gülşən ƏLİYEVA, ADMIU-nun ədəbiyyat kafedrasının müdiri, filologiya elmləri namizədi, dossent Ə d ə b i y y a t
| ÄRAŞdlRMA -------------------------------------------------------------------------------- Füzuli poetik şeirinin açarı (Mir Cəlalın «Füzuli sənətkarlığı» əsəri) A zərbaycan fuzulişünaslığında M.Füzulinin poeti kası haqqında monoqrafiyanı Mir Cəlal Paşayev yazmışdır. Əsər ilk dəfə 1940-cı ildə EA-nın Azərbaycan Filialı (Az.F) nəşriyyatında «Füzulinin poetik xüsusiyyət ləri» adı ilə çap olunub. Bu monoqrafiya sonralar üç dəfə 1958, 1994 və 2007-ci illərdə «Füzuli sənətkarlığı» adı ilə təkrar nəşr edilib. Azərbaycan fuzulişünaslığının təşəkkül mərhələsinin yekunlaşdıran bu qiymətli əsər, həm də Fü zulinin poetik dərk mərhələsinin əsasını qoydu. Təəssüflər olsun ki, Azərbaycan fiizulişünaslığı bu xətt üzrə getmədi, bəlkə də ədəbiyyatşünaslığımızın buna gücü çatmadı, ədə biyyatşünaslığımız tarixi-materializm mövqeyinə keçdi, formalizm əla dini poetikaya etinasız qaldı. Bir qədər mü bahisəli görünsə də, deməliyik ki, sovet dönəmində M.Fü- zulinin poetikasını açmaq üçün ədəbiyyatşünaslığımız nə zəri-metodoloji baxımdan hazır deyildi. Bununla belə, ob yektivlik naminə deməliyik ki, professor Mir Cəlalın «Fü zuli sənətkarlığı» Azərbaycan 'füzulişünaslığının hər üç mərhələsində iştirak etdi və öz orijinal funksiyasını qoru ya bildi. Mir Cəlal bu kitabdan sonra da M.Füzulinin poe tik sənəti haqqında maraqlı məqalələr çap etdirdi. (Məsə lən, bax: Füzuli şeirlərindəki elmi və bədii məntiq haqqın da EA Az.F. Xəbərləri, 1941, №1, s.25-34; Məhəbbət və sənət. «Azərbaycan»j,1958, №3, s. 121-141). XX əsrin 80- ci illərində M.Füzulinin yenidən (poetik) dərkə marağın artması təkcə şairin yaxınlaşmaqda olan 500 illiyi ilə bağlı deyildi. «80-ci illərin ortalarında Füzuli yaradıcılığına ma rağın artmasını milli şüurun yeni dirçəlişi ilə izah etmək mümkündür. 1985-ci ildə V.Feyzullayevanın «Füzulinin qəsidələri», 1986-cı ildə isə S.Əliyevin «Füzulinin poeti kası» monoqrafiyaları çapdan çıxır. Bu əsərlər ədəbiyyat şünaslığın son nailiyyətləri əsasında yazılaraq sələflərinin bir sıra obyektiv və subyektiv nöqsanlarını təshih etmək məqsədini də güdürdü» ( 1, s. 15). M.Füzulinin poetik dərki sahəsində XX əsrin 80-90- cı illərində yazılan tədqiqatlar ilk növbədə Mir Cəlalın, H.Araslınm, Məmməd Cəfərin, Ə.Cəfərin, M.Quluzadə- nin ənənələrinə və ideyalarına istinad edirdi. Mir Cəlalın «Füzuli sənətkarlığı» monoqrafiyası M.Fü zulinin poetik dərk mərhələsində böyük rol oynadı. 80-ci il lərdə dahi şairin poetikasına müraciət edənlər fuzulişünas- lığın tarixilik mərhələsini adlayaraq Füzuli poetikasına ilk monoqrafik qaynaq kimi müraciət etdilər. Görkəmli yazıçı və alim Mir Cəlal 1958-ci ildə kitabın təkmilləşdirilmiş nəşrinə yazdığı m üəllif sözündə qeyd edir ki, indiyədək Füzulinin «dühasını ləyaqətlə təh lil, təyin edən mühüm bir elmi əsər yaradılmamışdır». Alim bunun səbəbini, ilk növbədə, Füzuli sənətinin ecazkarlığmda görür, insanlar o cümlədən, tədqiqatçılar «Füzuli misralarından aldıqları tükənməz mənəvi estetik zövq ilə yaşamağı bu misralar üzərində təhlil aparmaqdan daha fəzlə, daha münasib sayırdılar» (2, s.3) deyir. Mir Cəlal öz əsərini də qiymətləndirərək (oxucuya təqdim edilən bu kitabı Füzuli sənəti haqqında mükəmməl əsər saymaq fikrində deyilib) (2,s.4) qənaətinə gəlir. Müəlli fin bu təvazökar mülahizəsinin arxasında çox ciddi bir səbəb dayanır. Alim yazır: «Füzuli sənətinin qüdrətini miqyasını, məziyyətlərini təhlil və təyin etmək bir nəfə rin, bir elmi məktəbin, hətta, bəlkə də bir elmi nəslin işi deyildir» (2. s.4). Bu sətirlərdə alimin dahi M.Fizuli sənətinə hörmət və ehtiramı, sevgisi, eyni zamanda, Füzuli sənətinin əzə məti, irakdan gələn vahiməsi ifadə olunur. XI əsrin böyük ədəbiyyatşünası Xəbib Təbrizi yüksək poeziyanı nəzərdə tutaraq «Şeir haqqında şeir yazmaq çətindir» deyirdi. Mo noqrafiyanın «başlanğıc»mda müəllif öz əsərinin ayəsini ifadə edərək yazır: «Oxuculara təqdim olunan bu kitabda Füzulinin bütün yaradıcılığı təhlil edilmir, burada böyük şairimizin əsərlərində rast gəldiyimiz bir sıra xarakter b ə dii üsul və vasitələr nəzərdən keçirilir» (2, s.9) Beləliklə, müəllif özü əvvəlcədən kitaba münasibətin metodoloji miqyaslarım müəyyənləşdirir. M.Füzuli irsi nin poetik təcrübəsini «şeirin müasir vəzifələri üçün səfərbər etm əb) Mir Cəlalın əsas məqsədlərindən biri kitabın nəzəri əhəmiyyəti ilə müvazi təcrübi əhəmiyyəti ni əks etdirən cəhət idi. «Füzuli sənətkarlığı» monoqrafiyasını fərqləndirən, daha doğrusu, onun füzulişünaslıqda dəyərini, yerini və rolunu müəyyən edən üç ümumi metodoloji xüsusiyyəti qeyd etməliyik: 1) Füzuli şeirinin poetikasını açmaq üçün şairin istinad etdiyi ədəbi-bədii mirasın təcrübəsi əsas gö türülür; 2) M üəllif M.Füzuli nəzəriyyədən, hazır poetik kanonlarla gəlmir, şairin poeziyasından, bu poeziyanın fərdi dərk imkanlarından müraciət edir; 3) Monoqrafiyada ənənəvi akademik əsillər qoymur, essevari sərbəst poetik mündəricat verir; 4) Dövrünün bütün ideoloji tələb və təz yiqlərinə baymayaraq tarixi-sosioloji təhlillərdən maksi mum uzaqlaşmağa çalışır və buna əsasən nail ola bilir. Özündən əvvəlki dövrün poetik ənənələrinə yaradıcı istinad hər bir böyük şairin yaradıcılığı üçün səciyyəvidir. Fəqət, şair məhz o zaman sayılıb seçilir ki, özündən əvvəl ki ənənələrin cazibəsini dəf edir, buxovunu parçalayır və öz fərdi üslubunu təsdiq edir. Məhz bu cəhət böyük şairli yin, əsl sənətkarlığın imkan göstəricisidir. M.Füzuli özün-
mədəni-maarif jurnalı 3 - 2009 6 8
dən əvvəlki poetik tilsimi çox tez sındırdı. Buna səbəb, hər şeydən əvvəl, M.Füzulinin ilahi vergisi olan istedadı və bu istetedada dözmək əzabı idi. Bununla bərabər, biz Füzuli poetikasına açar olan bir mühüm cəhəti də qeyd et məliyik: Füzuli öz bədii istedadını elmlə süstləndirə, elmin möhtəşəm pyedstahna qaldıra bildi. Füzulinin sənətindən, şeirinin poetikasından yazan bütün alimlər - istər Türkiyə, istər Avropa və Rusiya, istərsə də Azərbaycan fuzulişü- naslan onun məşhur bir düsturundan açar salmışlar: «Zira ki, elmsiz şeir əsası yox divar olur və əsassız divar qayət- də bietibar olur» (3, s.27). Mir Cəlal da Füzulinin poetik sənətini təhlil edərkən bu başlanğıcı əsas qəbul edir. M.Füzulini «lirik şerimizin atası» hesab edən Mir Cəlal M.Füzulinin özünütəsdiqini şərh edib yazır: «Füzulinin böyük sənətkarlıq hünəri orasındadır ki, o, işlənmiş söz və ifadə formalarına da tamam yeni, orijinal şəkil, yeni məna, yeni məzmun və xarakterdə verir. Predmetə, obyektə, h ə yati hadisəyə heç bir şairin yanaşmadığı bir dəqiqliklə ya naşır. Predmetə yanaşanda, onun kölgədə qalmış bədii fa- narla hələ indiyə qədər işıqlandırılmamış tərəfini işıqlan dırır» (2, s.9). Bunun üçün M.Füzuli həm də elminə borclu idi. Şair şer sevdasına ürcah olandan sonra elmə üz tutur. Elmlə şeirin, elmi təfəkkürlə bədii təfəkkürün vəhdəti Fü zuli şeirinin əsas zəmini - qüdrət mənbəyi idi. Kitabının «Füzuli şeir haqqında» bölməsində Mir Cəlal belə qənaə tə gəlir ki, «Füzuliyə görə, bədii əsərdə söz adi, sadə m ə nasından çox-çox yüksək məna gözəlliyinə və təsir qüdrə tinə malik olmalıdır. Ədəbi-bədii əsər xüsusi bir fəsahət və bəlağətlə yazılmalıdır. Vəznə, qafiyəyə salınmış hər yazıya bədii əsər deyilə bilməz.» (səh 14). Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, müəllif M.Füzuliyə bəzən bu tipli subyektiv zövqün məhsulu olan sərbəst şərhlər də verir ki, bunlar da müəyyən qədər sənəti mate rialist izah xarakteri daşıyır. Mir Cəlal göstərir ki, M.Füzuli şairdən azadlıq və cə sarət tələb edir. Bunu şeirin səmimiyyəti üçün əsas şərt sayır, səmimi olmayan nəzmi şeir hesab etmirdi. Füzuli nin sənət duyğuları səmimiyyətdən, fikirləri elm və hik mətdən yoğrulmuşdu. Mir Cəlal M.Füzulinin nəzəri gö rüşlərində şeir sənətinin elmi əsaslarının yaradılmasını şairin böyüklüyü hesab edirdi. Mir Cəlalın Füzuli sənət konsepsiyası ilə bağlı sənəti materialistcəsinə yozan mü lahizələrindən biri də belədir: «Füzuli şeirdə məzmun və mündəricəyə tabe olduğunu təsdiq edir. Onun fikrincə sə nətkar söz vasitəsi ilə qəlbin daxili aləmini açır, o aləmi bədii şəkildə ifadə edir. Məzmun etibarı ilə bir şey demə yən, varlığı, insanı və insan hisslərinin surətini ifadə edə bilməyən əsər əsər deyil» (s. 21). Biz belə hesab edirik ki, əsərində dərin məzmun əks etdirməyən şair, heç vaxt mükəmməl bədii forma da tapa bilməz. Əgər sənətkar hətta adi fikri belə yüksək formada ifadə edə bilirsə, de məli, o, artıq dəyərli bədii əsər yaradıb. Forma şairin var lığında məzmunla birlikdə doğulur, şair qayğıkeş ana kimi onu geyindirir, bəzəyir, süsləyir. Mir Cəlalın əksər müa mədəni-maarif jurnalı 3 - 2009 sirləri (məsələn, M.Quluzadə) belə fikirdə idilər ki, guya Füzulini sufi hesab edən tədqiqatçıların günahı bunda idi ki, onlar (məsələn, M.F.Köprülüzadə) Füzulini Məcnunla eyniləşdirirdilər. Bu məsələdə Mir Cəlal düzgün mövqe də dayanır. «Leyli və Məcnun»da Füzuli Leyli və Məcnunun başına gələn bəlalar üçün fələyi ittiham edir. Mir Cəlal «Leyli və Məcnun»dan gətirdiyi misala istina dən yazır: «Buna qarşı «fələk» də şairi müqəssir görür. Çünki Leylini də, Məcnunu da yaradan, onları əzablı yol lardan keçirən, münasibətlərə salan, başlarında min cür bəla təsvir edən özüdür...günahkar da Füzulinin özüdür» (səh.22). Fikrimizcə, Mir Cəlal buradan çıxış edib, yaradıcıya, sənətkara, Füzulinin öz sözü ilə böyük qiymət verir: «sənətcə yararadıcının bədii niyyəti, uydurması, icadı çox mühüm bir məsələdir. SƏNƏTKAR bir «xaliq» kimi «əmvatə can verməlidir» (s. 23). Mir Cəlal «Füzuli sənətkarlığı»nda «Qəzəl haqqında» adlı xüsusi bir bölmə verir. Bir janr kimi qəzəl və Füzuli qəzəlinin poetikasından bəhs edən bu maraqlı hissədə müəllif aşiqanə qəzəldən bəhs edərkən birdən-birə fuzu- lişünaslıqda mübahisəli problemlərdən olan Füzuli eşqinin mahiyyəti məsələsini qoyur. Lakin, gəlin, əvvəlcə Mir Cəlalın qəzəl haqqında nəzəri-poetik qənaətlərini nəzər dən keçirək. Bu, poetika üçün zəruri məsələdir. Mir Cəlal ana dilində yaranmış «lirik şeirin böyük ba nisi, ölməz dahisi adlandırdığı M.Füzulinin dühasının daha çox «Leyli və Məcnun» poemasıda və qəzəllərində ifadə olunduğu qənaətinə gəlir. Müəllif Füzulinin qəzəllərini təkcə Azərbaycan ədəbiyyatının deyil, bütün Şərq lirikası nın ən yaxşı nümunələri hesab edir. Müəllif yazır: «Qəzəl janrı qədim janrdır. O, bizim ədəbiyyata ərəblər və farslar vasitəsilə keçmişdir» (s.25). Məlumdur ki, Şərq ədəbiyyatında qəzəlin üç zirvəsi - üç dahi yaradıcısı var: ərəb poeziyasında Əbu Nüvas, fars poeziyasında Hafiz, türk şeirində M.Füzuli. Orta Asiya türkləri içərisində qəzə li şeirin tacı mənziləsinə Əlişir Nəvai qaldırmışdır. Mir Cə lal, çox doğru olaraq, belə nəticəyə gəlir ki, Füzulinin liri kası məhəbbət lirikası, aşiqanə lirikadır: «Aşiqanə qəzəllər Füzuli lirikasının canıdır». Ona görə şairin tərənnüm etdiyi eşq, sevgi «yalnız aşiq-məşuq məhəbbəti, yalnız qız və oğ lan arasında olan adi, fərdi, cinsi sevgi deyildir»... Füzulinin qəzəllərində, ya «Leyli və Məcnun» poema sında qəlbin, bəşər mənəviyyatının əhvali-ruhiyyəsinin ən zərif, ən incə və ən yüksək əlvan həyatını görürük. Bu liri kanı yalnız qəlb ilə, yalnız bir subyektin öz aləmi ilə izah etmək mümkün olmaz. Çünki, bu lirika, obyektiv həyat ha disələrinin, ictimai həyatın şair qəlbində oyatdığı hiss, hə yəcan və təsirlərdən başqa bir şey deyildir» (s. 26). Həmin ziddiyyətli fikirlər, materialist münasibət tərzi ilə də Mir Cəlal Füzulinin eşqinə yanaşır, M.F.Köprülü- zadənin ilahi konsepsiyasını «yanlış iddia» deyə dəyər ləndirir. O, bir yandan Füzuli eşqin adi, cinsi eşq olmadı ğını, yəni qeyri-adi olduğunu iddia edir. Digər tərəfdən, M.F.Köprülüzadəni inkar edərək «hər «ətə və kəmiyə su
samayan» eşqi mistik-ilahi eşq adlandırmağa heç bir əsas yoxdur» (s. 27) deyir. Alim belə düşünür ki, Füzuli lirikasında eşq anlayışı ətrafında insana məxsus bütün duyğu və qabiliyyətlər tə rənnüm olunmuşdur. Eşqin ifadəsi üçün şairin istifadə et diyi surətlər və bədii vasitələri m üəllif «tamam real, mad di həyat hadisələri» hesab edir. Beləliklə də, Mir Cəlal M.Füzuli eşqini sufi mistik eşq, ilahi eşq kimi mənalandı- ranlarla razılaşmır, onu sırf insani eşq, real - həyat ictimai münasibətlərin məhsulu» adlandırır. M.Füzuli eşqinin «ilahi» adlandırılmasının səbəbi olaraq maraqlı bir yozum irəli sürür: «Şairin hiss və həyəcanları o qədər dərin və incədir ki, onun qəlbə vaqif- liyi o qədər heyrətləndiricidir ki, insan oxuduqda başqa və yüksək bir aləmə çıxdığını güman edir. Füzuli eşqini real zəmindən ayıraraq sırf «ilahi» adlandıranları çaşdıran, yanıldan da bu cəhətdir» (s. 28). Əlbəttə, belə bir izaha güvənərək Füzuli eşqinin tə- səvvüfı mahiyyətini inkar etmək olmaz. Füzulinin fanatiz mə qarşı mübarizə apardığını qəbul və təsdiq edən müəl lif Füzulini öz şeirlərini fanatiklərin hücumlarından qoru maq üçün təsəvvüfı obrazlara müraciət etdiyini söyləyir. Eşqin qeyri-adiliyini isə adi, sadə yox, qeyri-adi insana məxsus olması ilə izaha çalışır. Digər maraqlı və mübahisəli bir fakt. Füzuli yazıb:
Mir Cəlal bunu yunan materialist fəlsəfəsinin təsiri ilə izah edib dörd ünsür - kainatın - su, od, hava və torpa ğın vəhdəti kimi mənalandırır (səh. 32-33). Halbuki, M.Füzuli özünü özündən əvvəlki üç böyük aşiqlə müqayi sə edib, onları özündə əritdiyini, beləliklə, onların hamı sından qüdrətli aşiq olduğunu söyləyir. Bütün tədqiqatı boyu Mir Cəlal M.Füzuli şeirini izah, şərh etməyin çətinliyindən bəhs edir, göstərir ki, bu poe ziyanı məntiq dili ilə izah etmək çətindir. «Bu lirika sarsıdıcı təsiri ilə insanı valeh edən, onu hər şeydən ayı ran musiqiyə bənzəyir. Belə bir musiqidən təsirlənən adam öz həyəcanını, hissiyyatını başqasına verə bilməz. Buna söz və ifadə tapmağa çətinlik çəkər. Füzuli qəzəllə rinin şərhi də eyni dərəcədə çətindir... Adama elə gəlir ki, bu şerlər təhlil üçün, izah üçün yazılmamış, oxumaq, ləz zət almaq, zəngin mənalar duymaq, yüksəlmək üçün, kö nülləri fəth etmək üçün yaradılmışdır» (səh. 34). Bizcə, nəzəri-estetik fikrin M.Füzuli poetikasına gec, çəkingən münasibətinin, bir növ onun qarşısında vahimə keçirməsinin səbəbi də elə məhz budur. Füzuli poeziyası heç bir qəlibə, çərçivə və formaya tabe olmamış, bütün standartları, bədii formaları öz istədiyi şəklə salmışdır. Ona görə də, M.Füzulinin poetikasına artıq kanonlaşmış bədii ölçülərlə, nəzəri-estetik meyarlarla yanaşmaq müm kün deyil. Bəlkə elə buna görə də Mir Cəlal M.Füzuli poetikasına sənətin əbədi tilsimi, materiyası olan dil vasi təsilə açar salmağa üstünlük verir. Nəzəriyyədə artıq afo rizmə çevrilmiş bir fikir var: sənətkarlıq dilə münasi bətdən başlanır! Ədəbiyyat tarixində hazır dilə yiyələn miş sənətkarlar var və bir də bədii dil yaradan sənətkarlar var. M.Füzuli ikincilərdəndir. Təbii ki, M.Füzuli özündən əvvəl ana dilində yazmış sənətkarların - ana dilində yega nə qəzəli məlum olan İzzəddin Həsənoğlunun, Qazi Bür- hanəddinin, Nəsiminin, Xətainin ədəbi-bədii dil sahəsin dəki böyük icadlarından səmərəli şəkildə faydalanmışdır. Fəqət, Füzuli öz üslubunu, öz bədii dilini yaratdı, XVI əsrdə türk dilini ən mükəmməl poetik fiiqurlar, mübaliğə, təşbeh, cinas yaratmaq səviyyəsinə qaldırdı. M.Cəlal öz kitabının Füzulinin bədii dil xüsusiyyətlərindən bəhs edən və fikrimizcə, monoqrafiyanın poetologiya baxımın dan ən zəngin bölməsində Füzuli poetikasında dilin yeri və rolu problemini nəzərdən keçirir. Alimin təhlilləri «Füzuli çətin dildə yazmışdır» kimi müasir baxışa qarşı ta rixi həqiqətin sübutundan başlanır. XVI əsrdə Şərqin elm, ədəbiyyat və fars olması kimi məlum məntiqdən çıxış edən Mir Cəlal M.Füzulinin Azərbaycan dili sahəsindəki kəşflərini konkret misallarla sübuta nail olur. M.Füzuli «Nəzmi-nazik türk ləfziylə ikən dişvar olur... Məndə tövfıq olsa bu dişvarı asan eylərəm» deyirdi. Şair həqiqətən hünər göstərib bu dişvarı asan etdi. O, bu na xalq dili sayəsində nail oldu. Mir Cəlal yazır: «Füzuli şerində xalq ruhu, xalq ifadə formaları əsas alınmışdır. Hətta çox yerdə canlı danışıq dilinin xüsusiyyətləri saxla nılmışdır... Füzuli yalnız özündən əvvəlki klassik Şərq di linə, ədəbi dilə yox, eyni zamanda və ən çox xalq dilinə əsaslanmışdır» (s 41-42). M.Füzuli canlı xalq dilini şeir di limizin arsenalına gətirir. Bu onun poetikasının yığcamlı ğını və dinamikasını təmin edir. Mir Cəlal Füzulidə işlənən «ney», «sayə», «şəm», «su rət», «qəmzə» kimi sözlərin hansı poetik məqamlarda, han sı poetik (fəlsəfi) tutumda işlənməsini çox mənalı şəkildə təhlil edib belə nəzəri qənaətə gəlir: «şeirin, ifadənin, söz lərin izahına hansı cəhətdən yanaşırsan yanaş, gətirilən məfhumlar arasındakı uyğunluq, ya təfavütün hansı cəhəti ni alırsan al, şairin bədii lövhə çəkmək niyyətinə cavab ve rir, onun dediyini deyir. Lövhə həm bədii, həm də məntiqi dərinliyi və ətraflılığı ilə bitkinliyini, yüksəkliyini sonuna qədər saxlayır» (s. 48) Mir Cəlal Füzuli sözünün gücünü onun poetik fiqur lar, xüsusilə təşbehlər yaratmaq imkanı ilə müəyyənləşdi rir. Alimə görə mürəkkəb, çoxqatlı və çoxlaylı məcazlar yaratmaq, həm də şairin bədii təfəkkür qüdrətini əks etdi rir. O məcazlar və epitetlər vasitəsi ilə əşyanı bir neçə cə hətdən əks etdirən bədii surət yaradır. M üəllif doğru, dü rüst deyir ki, «Söz, Füzulinin əlində əşyanı işıqlandıran çı raq kimidir. Həmin əşyaya hər tərəfdən yanaşmağa, onun bütün daxili, zahiri məna xüsusiyyətini işıqlandırmağa im kan verir» (s. 50). Mir Cəlal Füzulinin sözə münasibətinin miqyas və imkanlarını şairin istedadı ilə əlaqələndirir. Fü zulinin poetikasında təşbeh (ümumən bədii vasitələr və fiqurlar) «bədii zərurət» kimi işlədilir. Füzuli təşbehləri tərənnüm və təsvir etdiyi aləmin, predmetin özündən alır. Bədii qayə, poetik məqsəd aydınlığı da məhz buradan do mədəni-maarif jurnalı 3 - 2009
ğulur. Bu baxımdan Mir Cəlalın mübaliğə ilə bağlı müla hizələri və Füzuli mübaliğələrinin poetik açımı maraq do ğurur. «Məlumdur ki, klassik ədəbiyyatı mübaliğələrlə çox zəngindir. Doğrudur, bəziləri bu xüsusiyyəti əfsanə təsiri, puç etiqadlar ilə izaha çalışırlar. Lakin heç bir əsa sa söykənmirlər. Mübaliğə insanı xəyalı üçün təzə, təsa düfi məsələ olmadığı kimi köhnə məsələ də deyildir. Ən materialist və münəvvər adamın təsəvvürlərində belə m übaliğələr, m übaliğəli cəhətlər olur və vardır. Mübaliğə insan zehni və xəyalının təbii xassəsidir. Mübaliğə yaradıcı xəyalın qüdrətini göstərir. Bu xəyalın bir sifətidir» (s. 63). Həqiqətən də, mübaliğə poeziyanın poetik imkanları nı əks etdirən, insan qəlbinin hiss, həyəcan və arzularının hüdudsuzluğunu ifadə edən poetik fiqurdur. Füzulinin mübaliğələri yeni, orijinal, tizfəhm olmaqla yanaşı, həm də şairin bədii (və elmi) təfəkkür imkanlarını, onun poetik qürurunu əks etdirən bədii ifadə vasitəsidir. M.Füzulinin bədii lövhələrindən, təbiət m ənzərələ rindən bəhs edən M.Cəlal şairin dərin fəlsəfi məzmunlu «Su» rədifli qəsidəsini, «Sübh» rədifli qəzəlini təhlil edə rək göstərir ki, burada həm su, həm də sübh Aşiq obrazı kimi verilir. M.Cəlalın «Füzuli sənətkarlığı» monoqrafiyasında diqqəti cəlb edən hissələrdən biri də M.Füzulinin şeir mədəniyyətinə (şeir texnikasına!) həsr olunmuş bölmədir. M.Füzuli şairliyə başlayanda Şərq klassizminin mükəm məl poetik kanonları mövcud idi və şair təbii ki, bu ka nonlara əməl etməli olmuşdur. O, lirik şeirin ən yüksək bədii forması olan qəzəli hər üç dildə şeirin zirvəsinə qal dırmağa nail oldu. Həm mövcud poetik qəlibləri pozma maq, həm də qəzəl vasitəsilə insan qəlbinin bütün sirləri ni heyrətamiz bir aydınlıqla bədii sözün nüvəsinə gətir mək M.Füzuli poetikasının əsas qayəsi idi. M.Cəlal yazır: «Füzuli elə bir sənət zirvəsi idi ki, ona çatmaq heç bir şai rə qismət olmamışdır. Füzuli sənətinin yüksəkliyini yalnız şairin dühası, alimliyi, həyatı bilməsi ilə izah etmək kifayət deyil, Füzu linin yüksək şeir mədəniyyətini də mütləq nəzərə almaq lazımdır» (s. 84). Qeyd edək ki, yüksək şeir mədəniyyəti nə nail olması da məhz şairin dühasını əks etdirən vacib bir cəhətdir. Biz belə hesab edirik ki, M.Füzuli öz poeziyasın da əruz vəznini türk dilinə ən yüksək şəkildə uyğunlaşdı ran türk şairidir. Bu baxımdan o, öz qəzəllərinin poetikası ilə böyük Ə.Nəvaidən də artıq uğurlar əldə etmişdir. M ə lumdur ki, M.Füzuli daha çox əruzun ağır, ləngərli bəhrlərindən - həcəz və rəməl bəhrlərindən istifadə et mişdir. Bu da şairin şeirlərinə həm poetik, həm də fəlsəfi silqət gətirmiş, oxucunun təfəkkür, dərketmə imkanlarını genişləndirmiş, estetik zövq qabiliyyətini yüksəltmişdir. Mir Cəlal M.Füzulini söz-söz, misra-misra, beyt-beyt açır, onun misilsiz sənətinin poetik çətinliklərinə daxil olur, onun möhtəşəm mənasını aydınlaşdıraraq, həm müasir oxucunun, həm də çağdaş poeziyanın xidmətinə təqdim edir. M.Füzuli əlvan rədiflər işlətməkdə mahir sə nətkar idi. «Rədiflər Füzuli şeirində həm misranın, eləcə mədəni-maarif jurnalı 3 - 2009 də bütün şeirin məzmunu və ahəngi ilə bağlı və vəhdət şəklində verilmişdir ki, oxucu rədifi öz-özünə təkrar et mək istəyir. Rədiflər Füzulidə həmişə bədii təkrar qüvvə sinə malik kəlmələrdir. Bunlar şairin hiss və həyəcanının ifadəsində davamlı və qətiyyət deyən, təsir göstərən söz lər kimi işlədilir» (s. 90). Tədqiqatçılara yaxşı məlumdur M.Füzulinin rədifləri, ondan sonra gələn şairlərə - Nəbatiyə, Vaqifə, Seyid Əzimə və böyük Sabirə ciddi tə sir göstərmişdir. M.Füzulidən sonra yazılan satirik poezi ya Füzuli rədifinin poetik imkanlarına istinad etmişdir. M.Füzulidə daxili qafiyə də güclü poetik imkanlara malik idi. Klassik ədəbiyyatda az işlənən, Azərbaycan aşıq şeirində qoşayarpaq qafiyə adlanan bədii sistem M.Füzuli- də poetik fiqur kimi mühüm əhəmiyyətə malik idi. Mir Cə lal qeyd edir ki, M.Füzuli həm də cinas yaradan ustad idi. Müəllif, həm də təyin edir ki, «Füzulidə biz hətta klassik şeirdə nadir sayılan üsula - bir cümlənin bir misrada veril məsinə də rast gəlirib) (s. 96). M.Cəlal sübut edir ki, M.Füzuli adi türk sözünün bə dii imkanlarını genişləndirən, sözün açılmamış mənalarını kəşf edən, nə mövctid ənənələrlə, nə də hökmfərma poe tik kanonlarla məhdudlaşmayan şair idi. Tarixə, orta əsrlərin tələblərinə bələd olmadan nəinki M.Füzuli poeti kasını, heç onun işlətdiyi adi sözün belə mənasını açmaq, şərh etmək mümkün deyil. Görkəmli alim M.Füzuli poeti kasının estetik mahiyyətini ümumiləşdirərək yazır: «Yük sək şeir poetikasını, texnikasını, zəriflik, bəlağət, fəsahət qaydalarını ən incəliklərinə qədər bilir, məharətlə işlədir di. Şübhəsiz ki, Füzuli bununla kifayətlənmirdi, heç bir zaman özündən əvvəl açılmış cığır ilə, yaranmış ənənələr lə kifayətlənməmişdir. Füzuli şeir sənətində yeni aləm aç dı. İnsanın duyğusuna, qəlbin ən incə titrəyişlərinə aydın lıq gətirdi, zəngin həyat, zəngin bədii fəza verdi. Bunları etmək üçün də şeiriyyətin, sənətkarlığın orijinal, yüksək nümunələrini yaratdı» (s. 99). Məhz bu icadkarlığı, bu da hiyanə fədakarlığı, bu sənət hünərini alim öz dəyərli mo noqrafiyasının Füzulidə məntiq, Füzulinin lirikası, Nizami irsi ilə Füzuli sənətinin müqayisəli təhlili «Leyli və Məcnun»a həsr olunmuş «Ölməz m əhəbbət dastanı», alle qoriyalarına həsr olunmuş bölmələrində izləyir, 40-cı il lərdə M.Füzulini böyük mənəvi müasirimiz kimi nəzərdən keçirir, poetik imkanlarına istinad edərək sübut edir ki, M.Füzuli sənətinin qüdrəti bundadır ki, o, hər bir nəslin müasiri kimi onu düşündürən poetik, estetik və bədii-fəl səfi suallara cavab verir. • Gülşən ƏLİYEVA, ADMIU-nun ədəbiyyat kafedrasının müdiri, filologiya elmləri namizədi, dossent Ə d ə b i y y a t 1. Əliyeva A. «Füzuli irsinin nəşri və tədqiqi», «Məhəm məd Füzuli 500» (biblioqrafik göstəricisi). B., 1986 2. Mir Cəlal. Füzuli sənətkarlığı. B., «Maarif», 1994. 3. Füzuli. Əsərləri. 6 cilddə, I cild. B., «Azərbaycan» nəş riyyatı. 1996. mm Yüklə 89,63 Kb. Dostları ilə paylaş:
|