G e n d e r V ə İ n s a n h ü q u q u

a y n   ö lk ə b rd ə   olan  və  ya  inkişaf  edən  qadın  hərəkatının 
özüdür.  Açığını  dem ək  lazımdır  ki,  lap  son  dövrlərə  qədər 
feminizm  bizim  ölkədə  nə  sosioloji  nə  də  sosial-psixoloji 
m övqedən ciddi  araşdn'ilmamışdn-.
Bir çox illər bu problem in öyrənilməsinə q a d a ğ a  qo- 
y u lm u şd u .  Bu  q a d a ğ a   fərq  q o y u lm a d a n   o n u n   bütün 
istiqamətlərinə  şamil  edilmişdi;  m ülayim   liberal-islahatçı- 
lara və ən nəhayət, cinslərin  patriarxal münasibətləri ilə çə- 
tinləşdinlm iş  seksual  sahəni  (nigah,  ailə,  doğum ,  ər-arvad 
münasibətləri  və  s.)  "siyasət"  ad lan d ıran   radikal  q a n a d a  
qədər.  H ə rç ən d   bir  çox  alimlər  hesab  edirlər  ki,  feminizm 
h ə rə k a tı  so n   dərəcə  elita rd ır,  zəh m ətk eş  q a d m l a r d a n  
aralanm ışdır  və  bu  təbəqənin  sinfı  m übarizədə  iştirakm m  
qarşısmı  ahr.  Bu  b ax ım d an ,  yaxm  dövrlərə  kimi  bizim  öl- 
kədə də feminizmin əleyhdarlan  bütün  vasitələrlə sü b u t et- 
məyə  çahşu'dılar  ki,  o n u n   bizdə  tətbiq  o lu n m a sm a   ehtiyac 
yoxdur,  çunki, dövlətin yürütdüyü siyasətin nəticəsində,  bu 
h ə rə k a tm   ali  məqsədi  olan  q a d m la rm   siyasi  və  sosial- 
iqtisadi  bərabərliyinə  ta m   nail  o lu n m u şd u r,  həm in  məq- 
sədlər üçün  heç  bir əsas yoxdur.  L akin,  beynəlxalq  təcrübə 
göstərir  ki,  feminizmin  konsepsiyalarm m   sosioloqlar  və 
politoloqlar  tərəfindən  tədqiq  olu n m asm a,  almmış  nəticə- 
lərə  real  h ə y a td a   ehtiyac  duyulur.  T əd q iq   olunm ası  vacib 
oian  məsələlər  aşağıdakılardır;  siyasi  b a x ış la n n   inkişaf: 
yolu;  q a d m la r m   cəmiyyətin  sosial-siyasi  plüralizm  şərai- 
tində  davranışı;  q a d m la n n   iqtisadiyyat  h a q d a   düşüncələri 
və  b a z a r  münasibətləri;  q a d m   menecmenti;  q a d m la rm   si- 
yasi liderliyi; q a d m la rm  ictimai rəyi və hakim iyyət institut- 
ları; q a d m la rm  elektoral davram şı  və seçki kom paniyaları; 
q a d m   elitası;  bazar  m ünasibətlərinə  keçid  zam an ı  q ad m - 
larm  sosial  müdafıəsi  və  sosial  zəmanətlər;  və  bu  kimi  qə- 
bildən  olan  sosioloqlar  tərəfmdən  öyrənilməmiş  çoxsayh 
təd q iq at m övzularm ı  göstərmək  olar.
Ümumiyyətlə,  belə  bir sual  m ey d an a  çıxır;  q ad m la- 
n n   ictimai  fıkri  öyrənilməlidirmi?  Bizə  belə  gəlir  ki,  q a d m

---

bir fərd  kimi müstəqil su b y e k td ir və ictimai flkrin əsas daş- 
lyıcılarm dan  biridir.  Bu  fıkri  q ərb   alimləri  də  öz  tədqiqal- 
ları  ilə  d əfələrb   sü b u ta   yetirmişlər.  Misal  üçün  göstərmək 
o la r  ki,  İngiltərə,  N orveç,  ABŞ,  K a n a d a   və s.  kimi  ink işaf 
etm iş  bir  çox  q ə r b   ölkələrində  -  cəmiyyətin  m üxtəlif 
problem iərinə  q a d m i a n n   ictimai  fikrini  öyrənən  onlarla 
xüsusi  elmi  mərkəzlər m övcuddur.
Q a d m la r  öz  ictimai  fıkirlərində  siyasətin  subyekti 
kimi  çıxış  edirlər.  Bir  ictimai  q ru p   kimi  onlar  cəmiyyətin 
h ə y a tm a   təsir  göstərir,  həm   də  spesifik  q a d m   m a r a q la n n ı 
q o ru y u r,  nəticə  etibarilə,  öz  sosial  s ta tu s la n n m   a rtm a s m a  
nail  olurlar.  Eyni  z a m a n d a ,  siyasətin  ənənəvi  obyekti  ol- 
m aq la,  q a d m la r  o n u n   bütün  dəyişikliklərinin  nəticələrini 
öz  üzərlərində  hiss  edirlər.  A parılm ış  təd q iq atlar  göstərir 
ki,  q a d m la r   öz  mövqelərini  ailə,  məişət,  istehsalat,  mədəni 
və.sosial  məsələlərdə,  y ax u d   ictimai  fikirdə  d a h a   dəqiq  və 
birm ənah şəkildə təyin edirİər. Siyasi proseslərin və on larm  
gündəiik  həyatımıza  təsirinin  qiymətləndirilməsində  qa- 
d m la r  kişilərdən  fərqli  o la ra q   d a h a  mülayim  m övqe  tutur- 
lar.  N a h a q   deyilməmişdir  ki,  "q ad m lar  sivİlizasiyamn  - 
tənzimləyicisi,  kişibrsə  -  qüvvət  verənidir".  Q a d m la rm  
ictimai  rəyi  dəyərləndirilməsi  istiqaməti  kişilərinkindən 
fərqli olaraq d a h a  k o n stru k tiv  və pozitivdir.  G ö rü n ü r qadı- 
n a  
Vds
  olan  dözümlülük  və  rəhimdillilik  kimi  xarak terik  
xüsusiyyətlər  özünü  göstərir.  Q a d m   ictimai  rəyin,  siyasi  və 
iqtisadi  proseslərin  inqilabi  yolla  deyil,  təkamül  evolyusi- 
yalı  inkişafina  üstünlük  verir.  O n u n   tənzimləyicisi  sosial 
tələblər  və  uzunmüddətli  xarakterli  m araqlardır;  ailənin 
qorunm ası.  uşaqlar  və  y a x m la r  h a q q m d a   qayğı,  y a şam aq
h ü q u q u n a   real  təm inat,  sab ah k ı  lıəyata  ümid,  sosiai sabit- 
lik  və ictimai  sakitlik  maragı.
Sosial-mədəni  sahədə  cinslərarası  m ünasibətlər  və 
o n ia rm   tənzimi  h a q q m d a   m üxtəlif  mülahizələr  tarixin 
erkən  çağlarm dan  b aşlay araq   mifoloji,  dini,  q a n u n a   dair, 
ədəbi,  fəlsəfi-bədii  və  s.  abidələrdə  öz  əksini  tapıb.  M üasir
-------------------------------------- 14  ----------------------------------------

---

ədəbiyyatda  biz yeni  şəraitdə dövrün  ictimai  sifarişinə  mü- 
vafiq  həmin  probiem lərin  geniş  m iqyasda  qayıdış  və  dir- 
çəlişinə  rast  gəlirik.  Bu  dirçəlişin  səbəblərini  araşdırm aq- 
d a n   əvvəl  "gender"  anlayışı,  "gender  problemləri"  məf- 
h u m u n u n   tarixi-fəlsəfı  səciyyəsinə  diqqət  yetirək.
G e n d e r  və  cins  a ra s m d a k ı  nəzəri  fərq  h a q q m d a  
ingiUs  E n n   Qakleyin  və  h ə m k a rla rm m   təlimi  çox  faydah 
oldu.  Bu bir universial baxış idi.  M əhz bu dövrdə am erikah 
tarixçi C o a n  S kott  "Gender: Tarixi təhlildə faydah kateqo- 
riyadır"  əsərin d ə  g e n d e r  ta rix in in   nəzəri-m eto d o lo ji 
aspektlərini  a ç ıq lam ağ a  cəht  etdi.  Bu  ərəfədə  Q ərbdə 
"Qadm,  mədəniyyət,  cəmiyyət"  a d h   bir  to p lu n u n   nəşri 
kəskin  m übahisə  və  müzakirələr  yaratdı.  M .R o z a ld o   və 
L .L am fere  tərəfm dən  (1972)  yığılmış  və  redaktə  olunm uş 
bu  to p lu d a   nəşr  o lu n a n   S.O rtnerin  "Təbii  və  mədəni  kimi 
q a d m h q   və  kişiklik  də  uyğunlaşırmı?"  məqaləsi  böyük  bir
hay küyə səbəb  olm uşdur.
H əm çinin  bu  illərdə  R .U n g e r,  A n d rie n n a   Riç  və
Geyl  R a b in   "gender"  anlayışı  ilə  geniş  müzakirələrə  yol 
açdılar.'
Cender  tədqiqatlannı 
cinsin  fəlsəfı  və  ya  d a h a   doğ- 
rusu,  cinslərin  cəmiyyətdə (sosiumda) qarşılıqlı münasibət- 
lərinin  fəlsəfəsinin  təhlih  adlandn*maq  olar.  Bu  halda 
cinslərin  iki  fərqi  nəzərə  çarpar:  Birinci,  q a d m   və  kişilərin 
təbii,  əsil,  təbiətən  olan-fızioloji fərqləri:  və  İkincisi:  kişi  və 
qadınlarm   ro lu n u n   süni,  sosio-mədəni  fərqləridir ki,  bu  da 
praktiki  o la ra q   öz əksini  cəmiyyətin  bütün  həyat  fəaliyyəti 
sahələrində  tapır.
4
Ingilisdilli  ədəbiyyatda  b u  fərqlər iki  termin  -  "sex" 
(cins)  və  gender("soy")  anlam ı  ilə müəyyən  olunm uşdur.
Cinslərin  fərqlərinin  cinsi əlamətləri  (özünün  alda- 
dıcı  "təbii"  a d m a   b a x m ay a ra q )  cəmiyyətin  dünyagörüşü  və
1  R ə n a   M i r z ə z a d a   " G e n d e r  v ə   fe m in iz m "   B,  2000.  s  .  31
---------------------------------------  15  ---------------

---