G e n d e r V ə İ n s a n h ü q u q u
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
mədəniyyəti ilə bağlıdır. O nlar demək o lar ki, həmişə c in sb rin əsl differensiyasmı (fərqlənməsini) yox, k o n k re t cəm iyyətin m a d d i- m ə n ə v i dəyərlərini və id e a lla rm m m ürəkkəb sistemini əks etdirirlər. B una görə də cəmiyyətin bütün sosio-m ədəni q u ra m a s n ıd a (m ozaikasm da), hətta dildə kişi və q a d m cinslərinin süni fərqləndirilm əsini m üşahidə edirik. Belə ki, dildə q ra m a tik cinslər həmçinin təbii deyil, süni x a r a k te r daşıyır. Məsələn, ingilis dilindəki he - she - it (o-o-o) fərqləri türk dillərində də, o cümlədən, azərbaycan dilində yoxdur: b u rad a o n la rm h ər üçünü əvəz edən yeganə əvəzlik - "o" işbnir. M ə s ə b n , ingilis dilindəki "Hi - shi - it" (R u s dilində "O n-ona-ono") əvəzlik fərqləri türk d ilb rin d ə , o c ü m b d ə n azərbaycan dilində də yoxdur: b u r a d a o n la rm h ər üçünü ifadə edən yeganə əvəzlik - "o" işlənir. C ih s b rin qarşılıqh təsirinin tarixi - bəşəriyyət tari- xinin yeni "redaktə"də oxunuşu, o bizim keçmiş h a q q m - dakı təsəvvürlərimizi əhəmiyyətli, b e b dem ək mümkünsə, radikal surətdə dəyişir, cəmiyyyətin inkişafınm müasir p ro b le m b rin i və g ə b c ə k p ersp ek tiv b rin təhsis edir ki, bu da bizim dünyagörüşüm üzün və onu sistem şəklində ifadə edən fəlsəfənin əsaslarm a to x u n m a y a bilməz. T arix özü şa h id d ir ki, bu problem ə bu və ya digəq şəkildə artıq çox q əd im zam an lard a to x u n u lm u şd u r. T a- rixdə m adərşahlıq (m atriarxat) və padərşahlıq (patriarxat) d ö v rb rin in m övcud olması göstərir ki, bu m ə s ə b kifayət qədər m ürəkkəbdir, lakin indiki z a m a n d a gender tədqi- qatları p ro b le m a tik a sm m nə yerdə o ld u ğ u n u aydm laşdır- m a q üçün bizim im k a n ım ız çərçivəsində m ö v z u n u n inkişafm m əsas konsepsiyalarını tarixi-fəlsəfi istiqam ətdə təhlil etm ək kifayətdir. A dətən R usso tərbiyə sisteminə qarşı çıxan ilk q a d m - fe m in is b rd ə n biri o lan M eri t U o ls to u n k ra ftm (1759 - 1797) adını ç ə k irb r. Lakin, form a- -------------------------------------- 16 ------- ------------------------------- laşmış q a d ın hərəkatı X IX əsrin sonu X X əsrin əvvəllə- rində, qəti sosial-iqtisadi, siyasi və mənəvi dəyişikliklərin təsiri a l t m d a təşəkkül t a p m a ğ a başladı. S im o n a de B ovuarm (1908 - 1986) "İkinci cins" kitabı q a d m m masku- lin ("kişi") cəmiyyətin güclü him ayəsindən azad olun- m a sm m fəlsəfə və ideologiyası kimi yaradılm ış müäsiı feminist hərəkatı tarixinin əsasmı qoyur. M askulin, so n ralar patriarxal adlandınlm ış cəmiy- yət iki cinsin m övcudluğunu de-yure qəbul edirsə də, de - fakto bəşəriyyətin təkcinsli olması siyasətini yürüdür və q a d m l a n açıb -ağ a rtm ad a n , gizHndə ancaq "inkişaf etmə- miş kişi" hesab edir. M askulin, so n ra la r "patriarxal" ad- landırılmış cəmiyyət iki cinsin m övcudluğunu de-yure qə- bul edirsə də, de-fakto bəşəriyyətin tək cinsli oiması siyasə- tini yürüdür və q ad m ları açıb -ağ artm ad an , gizlincə onları "tam in k ış a f' etməmiş kimi hesab edir. Fem inistlər bu rəylə razü a şa ra q b u ra d a ancaq "kişi- lərin rasizmini" görür və b u n a görə də cəmiyyətdə cinsləı a r a s m d a fərqləri yox etməyə çalışırdı. Bu an d ro g in h k (tək cinslik) fəlsəfəsi, kişilərin və q a d m la rm tam bərabərləşdiril- məsi, h ə t t a təb iə t fərq lərin in sərf-nəzər edilməsi cəfəngiyyata gətirib çıxartdı - q a d m m əsas təbii funksiyası - a n a h q - sm a q şüşəsinə - süni u şa q doğuluşuna ötüı-ülürdü. A m m a duzünü d em ək lazımdır ki, belə radikal feminist q a d m la rm sayı çox deyildi, çünki q a d m h ə ıə k a tm m ikinci istiqam əti isə əsas diqqəti p atriarx al cəmiyyətin tənqidi və gender təd q iq atla rm m təsirİ altm a d a cəmiyyətin trans- fo rm a siy a y o llarm ın k o n s tru k tiv təhhlində cəmləndir- mişdi. Q eyd etdik ki, bu istiqam ət gender problem inin əsa- sım qoydu. T erm in özü isə Qeyl R a b in in "Q adm mübadilə- si" (1972) araşd ırm asm d a verilib və məqaləsində peyda olub, "maskulinlik və feministlik konstruksiyasında biolo- ji cinsin mədəniyyət tərəfmdən transform asiyasm ı bildirir". U n a e r "Cinsin və senderin yeni tərifı" (1979) əsərində gender term inindən a n c a q cəmiyyətin qa- dm və kişi kimi təyin etdiyi kəslər üçün tipik olan xüsusiy- yət, əiam ət, n o r m a , stereotip və rollara aid o lan sosial, mə- dəni və psixoloji aspektləri m üzakirə etdikdə istifadə etmə- yi təklif edirdi. Beləliklə, nəzər diqqətimizi o n a yönəldək ki, əgər əvvəllər p a tria rx a l cəmiyyətin tənqidçiləri B M T -n in məlu- m a tla rın a istinad edərək deyirdilər ki, q a d m la r d ü n y a əm- təəsinin 2/3-ni yerinə yetirib, b u n a rəğm ən d ü n y a gəlirinin 10%-ni a h r la r və d ü n y a mülkiyyətinin a n c a q 1%-nə sahib- dirlər, indi gender tədqiqatları m əcrasm da həm zəruri (yə- ni hifz o lu n an ), həm də yaİançı o fərqlər vurğulann*dı ki, o n la r həm q a d m la r, həm də kişilərin xeyrinə a r a d a n qaldı- nlnnalıdır. İki tarixi fərqi müqayisə etm ək beİə qənaətə gəl- m ək üçün k ifay ətd ir ki, o n d a k ı həm təbii, h ə m süni q a rş ıq o y m a la r aşağıdakı müəyyən qədər yanlışhğa əsasla- nır: Kişi - rasional - mənəvi - ilahi - m ədəni... Q a d m - hissi - cismani - günahlı - təbii... ^ Bu b a x ım d a n görkəm li A z ə rb a y c a n mütəfəkkiri N əsrəd d in T u si övladm tərbiyəsində valideynlərin özünə- məxsus vəzifələri o ld u ğ u n u qeyd edərək yazırdı ki, "A ta h ü q u q u d a h a çox ru h a n id ir (mənəvidir), bu səbəbə görə də övlad a t a tən b eh in d ən so n ra ağıllanır: a n a h ü q u q u isə nis- bətən cism anidir, b u səbəbə görə də övladlar b u n u d a h a tçz hiss edir və a n a la r m a d a h a artıq meyl göstərirlər". Q a d m la r d o ğ r u d a n d a d a h a intuitiv və em osional təfəkkür stilinə m alikdirlər, lakin, ola bilsin ki, bəlkə kişi- lərin rasional, m əntiqi təfəkkür stilində çatışm ayan şey elə m əhz b u n d a n ibarətdir. Bu nöqteyi-nəzərdən o!a bilsin ki, e k o lo g iy a n m , m ih ta riz m in , a z h q la ra qarşı z o r a k ıh ğ m m üasir problem iəri elmi, siyasi, iqtisadi, mənəvi və ideolji ' ct>n;ıoco Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|