[]

210 

 

 

20 yüzilliyin  əvvəlində  Bakı əsas iqtisadi  mərkəz o lmaqla bərabər, siyasi və  mədəni  mərkəz  kimi də Rusiya 

imperiyasının  həyatında  mühü m  ro l  oynayırdı.  19  əsrin  ortalarından  başlayaraq,  Bakıda  sosial-siyasi  hərəkat  da  ge-

nişlənmişdi. Burada Ümu mrusiya partiyaların ın yerli təşkilatları və milli partiyalar fəaliyyətə başlamışdı. Çarizmin ağır 

müstəmləkə  rejiminə  qarşı  milli  azad lıq  hərəkatı  da  genişlənməkdə  idi.  1905-07  illər  rus  inqilabı  şəhərin  siyasi 

həyatında  mühüm  rol  oynadı.  1905  ilin  avqust-sentyabr  aylarında  çar  höku mətinin  ya xından  iştira kı  ilə  şəhərdə  er-

mən ilə rin  a zərbaycanlıla ra  qarşı  soyqırımı  törədild i.  La kin  bu,  Azə rbaycan  xa lqının  milli  a zadlıq  mübarizəsinin  qar-

şısını  ala  bilmədi.  Çar  II  Niko layın  (1894-1917)  1906  il  28  oktyabr  tarixli  fərmanına  əsasən,  Bakı  qradonaçalnikliy i 

(Bakı şəhər rəisliyi) yarad ıld ı. "Qafqaz təqvimi"nin  (1917)  məlu matına görə,  Bakı qradonaçalnikliy ində 405829 nəfər 

əhali yaşayırdı.On lardan 173489 nəfəri yerli sakinlər, 232340 nəfəri müvəqqəti yaşayanlar id i. 

Fevral  inqilabından  (1917)  sonra  Bakıda  da  ikihakimiyyətlilik  yarandı.Müvəqqəti  hökumətin  yerli  o rqanı 

İctimai  Təşkilatlarını  İcraiyyə  Ko mitələri  və  onların  seçdiyi  ko missarlar  oldu.  Bakı  şəhər  icraiyyə  ko mitəsi  ictimai 

qradonaçalniki  və  onun  köməkçisini  seçməli  idi.  Martın  5-də  Bakıda  İctima i  Təşkilat ların  İcra iyyə  Ko mitəsi  (sədri 

əvvəlcə kadet Bisç, sonra menşevik Fro lov idi) yaradıldı. Martın 7-də Bakı fəhlə deputatları soveti seçildi. Martın 29-da 

Bakı  Müsəlman  Şurası  (Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə,  Məmməd  Həsən  Hacınski,  Əlimərdan  bəy  Topçubaşov,  Fətəli 

xan Xoyski, Mirzə Əsədullayev və b.) təşkil edildi. Oktyabrın sonunda Bak ı Şəhər dumasına seçkilər keç irildi. 

Petroqradda bolşeviklərin hakimiyyəti ələ keçirməsindən (1917, oktyabr) sonra oktyabrın 31-də (noyabrın 13-

də) Ba kı Sovetinin geniş iclasında hakimiyyətin Bakı Sovetinə keç məsi haqqında qətnamə qəbul olundu. Noyabrın 2 (15)-

də  Bakı  Sovetinin  İcraiyyə  Ko mitəsi  ali  hakimiyyət  orqanı  elan  edild i.  Bununla  İctima i  Təşkilatların  İcra iyyə 

Komitələrinin  ləğv  edilməsinə  başlandı.  Noyabrın  29-da  Bakıda  Müəssislər  məc lisinə  seçkilə r  keç irildi.  Seç kidə  

"Müsavat" partiyası da böyük uğur qazandı.  Dekabrın  12-16-da isə  Bakı Sovetinə yeni seçkilər o ldu. 190 deputatdan 

51-i  bolşevik,  38-i  sol  eser,  41—i  daşnak,  28-i  sağ  eser,  21-i  " müsavat‖çı,  11-i  menşevik  idi.  1918  il  yanvarın  1-də 

P.A.Caparidze  Bakı  Soveti  İcraiyyə  Ko mitəsinin  sədri  seçildi.  V.İ.Lenin  başda  olmaqla  Sovet  Rusiyası  Bakı  Soveti 

vasitəsilə  bütün  Azərbaycanda  hakimiyyəti  ələ   keç irmək  siyasəti  yerid ird i.  Bu   məqsədlə  Rusiya  Xa lq  Ko missarları 

Soveti  (XKS)  Bakı  Sovetinə  500  min   rubl  pul  ayırmaq  haqqında  qərar  qəbul  etmiş,  S.Şau myan  Qafqaz  işləri  üzrə 

fövqəladə komissar təyin olunmuşdu. S.Şaumyanın başçılığı  ilə  Bakı Soveti bir sıra sosialist tədbirləri həyata keçirmiş, 

erməni-daşnak  birləş mələ rindən  ibarət  sovet  hərbi  qüvvələrini  yarat mışdı.  Ba kı  Soveti  azərbaycanlıla rın  mart  

soyqırımının (1918) təş- 

 

. 

---

211 

 

kilatçısı  idi. Bakı Soveti hakimiyyətini  möhkəmləndirməyə nail olduqdan sonra, aprelin 25-də Bakı Xalq Komissarları 

Sovetini təşkil etdi.  Ba kı Xa lq Ko missarları Soveti  1918  il  may ın 28-də yarad ılmış A zərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinə 

qarşı amansız  mübarizə aparırdı. Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti Hö ku məti  isə Bakının azad edilməsinə və paytaxtın  

buraya köçürülməsinə böyük önəm verird i.  İyulun  31-də  Bakı  Xalq  Ko missarları Sovetinin süqutundan sonra şəhərdə 

hakimiyyət ermən i-daşnaklardan və eser-menşeviklərdən  ibarət olan  Sentrokaspi diktaturasına keçdi,  ingilislər  Ba kıya  

dəvət olundu. Şiddətli müqavimətə ba xmayaraq, sentyabrın 15-də Bakı Azə rbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin  hərbi hissə-

ləri və ona qardaşlıq  yardımı göstərən türk qoşunları tərəfindən azad  edildi. A zərbaycan Xa lq  Cü mhuriyyətinin pay-

taxtı  Gəncədən Bakıya köçürüldü.  Bundan sonra Bakmının sosial-siyasi, iqtisadi və  mədəni həyatında böyük hadisələr 

baş verdi. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö kuməti 1918 il sentyabrın 14-də Bakı quberniyasında inzibati hakimiyyətin 

bərpası  üçün  vəsait  ayrılması  barədə  qərar  qəbul  etdi.  Sentyabrın  18-də  Bakı  şəhər  ictima i  özünüidarəsinin  bərpası 

haqqında qərar  verild i.  Birinci  dünya  müharibəsində  (1914-18)    Türkiyənin    məğ lubiyyəti    türk    hərbi    qüvvələrinin  

Azərbaycanı  tərk  et məsinə  səbəb  oldu.  İng ilis  qoşunları  Ba kıya  da xil  oldu  v ə  Bak ı  ingilis  general-qubernatorluğu 

yaradıldı.  Buna  baxmayaraq,  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Hö ku məti  dövlət  quruculuğunu,  fəal  daxili  və  xarici 

siyasətini davam etdirməyə çalışırdı. De kabrın 7-də Ba kıda A zərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin Pa rla menti  iş ə başladı. 

Şəhərin sosial-siyasi və  mədəni həyatında böyük canlan malar baş verdi. Parlament 1919 il sentyabrın 1-də  Bakı şəhə-

rində universitet açmaq haqqında qanun qəbul etdi, noyabrın 15-də universitetdə dərslər başlandı. 1920 ilin yanvarında 

Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin dünya birliyi tə rəfindən tanınması Bakıda təntənə ilə qeyd olundu. Lakin Sovet Rusi-

yası  Bakını  tutmaq  plan ından  əl  çəkməmişdi.  V.İ.Lenin  1920  il  martın  17-də  Qafqaz  cəbhəsi  hərbi  inqilabi  şurasına 

teleqramında yazırdı  ki, "Bakını almaq bizə olduqca zəruridir. Biitün səyinizi buna verin, həm də bəyanatlarda son 

dərəcə diplomatik olmaq və möhkəm yerli Sovet hakimiyyəti hazırlandığını tamamilə yəqin etmək lazımdır...".  Buna 

uyğun olaraq, Bakı əməliyyatı (1920) hazırlandı və aprelin  25-dən 26-na keçən gecə  Sovet Rusiyasının  11-ci  Qırmızı 

ordusu Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin sərhədini keçə rək, Bakıya doğra irəlilədi.  Aprelin 27-də Azə rbaycan 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---