118
südü qurumuş südəmər uşaqlı a zərbaycanlı qadınla r buraya müalicəyə gəlmişlər.
Ehtimal ki, Divan xananın və sarayın tutduğu ərazi hələ isla mdan qabaqkı dövrdə
müqəddəs yer sayılmışdır. Saray ın birinci mərtəbəsindəki otaqların qaya
döşəmələrində, Divanxana həyətində, cənub həyətində oyulmuş kasavarı çu xurlar, b ir
sıra dayaz, dördkünc və dairəvi çalalar və onları b irləşdirən arxlar qədim dövrə aid
edilən buna bənzər Qobustan çökəklərin i xat ırladır.
Ehtimala görə onlardan qurbanlıq heyvanların qanını yığ maq üçün ibtidai qab
kimi istifadə olun muşdur. Yəqin ki, sarayın ərazisindəki oyuqlar da eyni məqsəd daşıya
bilərd i, onla rın aşkar edildiyi yer is ə qədim za manlardan pir, ziyarətgah olub ənənəvi
surətdə bugünədək əhəmiyyətini saxlaya bilərd i. Lakin bu məsələ yeni tədqiqatlar
aparılmasını tələb edir. Aşağı həyətdə, məscidin yanında Şirvanşahların planda
xaçşəkilli salondan ibarət olan dördkünc türbəsi yerləşir. Salonun mərkəzi hissəsi
günbəzlə örtülmüşdür. Onun künclərində isə dörd kiçik otaq var.
129
Fasadın hamar
divarında b inanın fövqündə ucalan və türbəyə girişi nəzərə çarpdıran yaraşıqlı, zəngin
ornamentlərlə bəzəd ilmiş baştağ seçilir. Baştağın dörd sıra stalaktitli düzbucaqlı ta xçası
çatma növlü yarımgünbəzə keçir.
130
Baştağın yuxarı hissəsi daşda oyulmuş xalça
naxışları və "nəsx" xətti ilə həkk olun muş iki kitabə ilə bəzədilmişdir.
Birinci kitabənin mətni Quran ın XII surəsinin 92-c i ayəsi, ikincisininki isə
hədisdir.
Baştağın çatma açırımının sağ və sol tərəflərindəki badamvarı medalyonlarda
türbəni tikən bənna-memarın adı çəkilən kitabə yer-ləşdirilmişdir. Medalyonların hər
birində eyni kitabə iki dəfə - birbaşa və güzgüdəki əksi - təkrarlanır:
"Allah, Məhəmməd Əli, me ma r".
131
Adından göründüyü kimi me ma r şiə
olmuşdur. O, ö z ad ını medalyonda ornament ş əklində sənətkarlıq la həkk etmişdir.
Baştağ haşiyəsinin dərinliyindəki giriş açırımı tağlarının timpanları da nəbati
ornamentlərlə bə zədilmişdir. Onun yuxarı hiss əsində aşağıdakı mə zmunda ikisətirlik
kitabə var:
"Bu nurlu türbənin anası və oğlu üçün, allah onlara rəh mət eləsin, tikilməsini
allah ın peyğəmbərin in adaşı, dinin qoruyucusu, böyük sultan və müəzzəm şirvanşah
Xəlilüllah, a llah onun mü lkünü və səltənətini əbədiləşdirsin, səkkiz yüz otuz
doqquzuncu ildə əsr etdi" (h.839 (1435/ 6)-cu il).
132
Qədim qapı açırımının tağı üstündəki səkkizguşəli medalyonda Əli sözünün altı
dəfə təkrar olunduğu kitabə yerləşdirilmişdir.
133
Hə m türbənin, hə m də Divan xananın baştağındakı medalyonlarda Əli adın ın
həkk olun ması Dərbəndi Şirvanşahlar sülaləsinin şiə olduqlarını göstərir. Bu, şiə
müqəddəslərindən Höku mə xan ımın zəvvarların İrandan və digər Şərq ölkələrindən
ziyarətinə gəldikləri türbəsinin - mə zarının Ba kı bölgəsindəki Bib iheybətdə olması
119
faktı ilə ziddiyyətə girmir.
1946-c ı ildə aparılmış arxeolo ji işlər za manı türbənin ta xta döş ə-məsinin a ltında
daş lövhələrlə örtülmüş beş qəbirdən ibarət sərdabə aşkar edilmişdir.
134
Səliqəli bəzəy i ilə seçilən 1 -c i məqbərədə 6-7 yaşlı uşaq cənazəsinin qalıqla rı
var idi. Məqbərədə parça qalıqları tapılmışdır. Üzərində ərəb hürufatı ilə kitabələr
tikilmiş həndəsi naxışlı medalyon əlamətləri nəzərə çarpan qalın parça qalıqlar xüsusilə
maraq doğururdu.
135
Tədqiqat nəticəsində onların fars dilində şeir o lduğu
aydınlaşdırıldı.
136
Ehtima l ki, bu Xəlilüllahın oğlunun məqbərəsi olmuşdur. Ondan
şimal tərəfdə yaşlı qadın ın, ehtimal ki, Xəlilü llah-ın anasının dəfn o lunduğu 2-ci
məqbərə yerləşir. 4-cü məqbərədə açıq ta xta tabutda 18-19 yaşlı kişi ske leti aşkar
olunmuşdur. Skeletin altında qatlanmış halda zol-zol ipək parçadan təqribən bir metr
boyunda uzunqol kişi köynəyi tapılmışdır. Köynəyin bükü mlərində bir neçə mavi
muncuq aşkar edilmişdir. Bu paltarın altında başqa, ehtimal ki, yun parça qalığ ı var idi.
Boyun fəqərələrinin yanında ortasında firu zə və 6 yaqut olan altıguş əli ulduzdan ibarət
milli qızıl sancaq tapılmışdır.
137
Həmin sərdabədə paltar olması bugünədək gəlib çıxmış
adətdən xəbər verir. Meyit yuyularkən bədənin hələ kifayət qədər keyidiyi məlu m
olduqda ölünün bir başqasını da özü ilə çəkib aparacağı gü man edilirdi və buna görə də
mövcud adət üzrə yeni qurbanın əvəzinə onun yanına qatlanmış köynək qoyulurdu. Ola
bilsin ki, türbədən tapılmış köynək də bu məqsədlə qoyulmuşdur. Türbədəkı qa lan
məqbərə lər yəqin ki, şirvanşahın ailə ü zvlərinin qəbirləri olmuşdur.
Türbədə arxeoloji işlər aparılarkən o la bilər ki, salondakı başdaşlarına məxsus
uçulub dağılmış memarlıq elementlərin in fraq mentləri aşkar ed ilmişdir.
138
Arxeolo ji
işlər davam etdirilərkən daha bir neçə to xunulmamış məqbərə aşkar edilmiş və onların
ümu mi sayı 14-ə çatmışdır. Türbədə Xəlilü llah ın ailə ü zvlərindən bir neçəsinin qəbri
tapılmışdır. Bəd r Şirvaninin divanındakı b ir neçə mədhiyyə, mərsiyə və
xronoqra mla rdan Xəlilü llahın bəzi ailə üzv lərinin adlarını aydın laşdırmaq mü mkündür:
Xəlilüllahın anası - Bikə xanım (ö. h.839 (1435/6)-cu il), oğulları - Fərru x Yə min (d.
h.839 (1435/ 6)-cu il - ö. h.846 (1442/2)-c ı il, yeddi yaşında), Şey x Sa leh (d. h.847
(1443)-c i il - ö. h.849 (1445/6)-cu il, 2 yaşında), şairin Mir Bəhra m, Əmir Bəhra m
adlandırdığı h.850-ci il məhərrəm ayının 20-də (17 aprel 1446-cı il) Qaytaq düzündə
həlak (şəhid) o lmuş Bəhra m Bədr Şirvani qəsidələrinin b irində Xə lilüllahın h.836-cı il
məhərrə m ayının 20-də (16 sentyabr 1432-c i il) anadan olmuş oğlu şahzadə Məhəmməd
İbrahimin adını çəkir. Onun ölü m ili məlu m deyil. Şair qəsidələrindən birində
Xəlilüllahın oğru Fərru x Yəssarın da anadan olduğu günü h.845-c i il Məhərrə m ayın ın
12-si (2 iyun 1441-ci il) - göstərir.
139
Be ləliklə, Xəlilüllahın saray şairi Bədr Şirvanin in verdiy i məlu mata görə,
şirvanşahın 5 oğlu olmuşdur. Onlardan 4-ü ataların ın sağlığında ölmüş və yalnız Fərru x
Yəssar Xəlilü llah 1465-c i ildə öldükdən sonra onun varisi olmuşdur.
Xəlilüllah Qaraqoyunlu İsgəndərlə müharibə apara rkən Bakıda onu şirvanşahın
qardaşlarından biri - Qəzənfər (h.800-847 (1398-1443)-ci illər) əvəz edird i. Bədrəddin
Şirvaninin məlu matına görə Xəlilüllah Bakıda bir sıra b inalar, o cü mlədən h.832
(1428/9)-c i ildə bürc və çeş mə (ehtima l ki, İçərişəhərdəki kəhrizlərdən b iri), h.835
Dostları ilə paylaş: |