1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)

 

 

50 

şair  yazdığı  saysız-hesabsız  qəzəlləri  və  “Leyli  və  Məcnun” 

poeması  ilə  sübut  etdi  ki,  Azərbaycan  dili  insanın  daxili 

aləmini  açmaqda,  onun  dəruni  hisslərini  ifadə  etməkdə  elə 

yüksək  zirvədədir  ki,  yalnız  həqiqi  sənətkar  qələmi  ilə  öz 

ecazkar qüdrətini göstərə bilər:  

 

Ol səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm kim,  

Nəzmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur.  

 .......Məndə tövfiq olsa, bu düşvari asan eylərəm, 

Növbahar olğac tikandan bərgi-gül izhar eylərəm. 

 

Bu  qitədə  Füzuli  türk  dilində  şeir  yazmağın  çətinliyini 

göstərir. Farsca şeirlər ona görə çoxdur ki, türk dilində yazanlar 

dilin  zənginliyini  o  səviyyədə  qiymətləndirə  bilmədiklərindən 

onu  şeir  dili  hesab  etmirdilər.  Azərbaycan  dilində  yazılan 

şeirlərdə isə sözlər guya rabitəsiz və cilalanmamış olur. Şair isə 

bu  çətinliyi  asanlaşdırmaq  gücündə  olduğunu  bildirir.  Axı 

bahar gələndə tikanda gül yarpağı bitir. Bu fikirlə Füzuli özünü 

bahara,  sözlərini  isə  gülə  bənzədir.  Tikan  qönçə  açdığı  kimi, 

tikana bənzədilən bir dil də gül kimi açılır. Həqiqətən, dahi şair 

dilimizin  inkişafında  bahar  təbiətə  xüsusi  təravət,  gözəllik 

gətirdiyi kimi, Füzuli də şeirimizə, xüsusən qəzəl janrına misli 

görünməmiş bir ucalıq gətirdi ki,  hələ də bu ucalığı  fəth  edən 

ikinci bir sənətkar yoxdur.  

Burada  bir  məsələni  də  qeyd  edək  ki,  M.Füzulidə  olduğu 

kimi  şifahi  xalq  ədəbiyyatı  nümunələrində  və  yazılı  ədəbi 

dilimizdə “söz”  “dilin” sinonimi  kimi  işlənir. Qədim bir ağıda 

bu fikir bir daha öz təsdiqini tapır:  

 

Gedən yolun il oldu,  

Bağ-bağçalar gül oldu. 

Dedin, gedib tez gəlləm, 

Nə yalançı dil oldu. 

 

---

 

 

51 

Ağıda  dil  təkcə  qafiyə  xatirinə  deyil,  elə  həqiqi  mənada 

“sözə” sinonim götürülmüşdür.  

XIX  əsrin  ikinci  yarısında  və  XX  əsrin  əvvəllərində  ya-

şamış  şair,  rəssam,  musiqişünas,  xəttat,  nəqqaş,  maarifçi-

pedaqoq  kimi  tanınan  Mir  Möhsün  Nəvvab  danışıq  mədəniy-

yəti  haqqında  bir  sıra  maraqlı  fikirlər  söyləmişdir.  Onun 

“Nəsihətnamə”  əsərində  (beş  yüz  nəsihət)  belə  tövsiyələr  var-

dır:  “Bacardıqca  qısa  və  mənalı  danış,  əks  halda,  danışmasan 

yaxşıdır; Sözü deyən vaxt fikrini düzgün ifadə et; Bişirilməmiş 

söz danışma. Danışarkən özündən çıxma; Sözü çox uzadıb tək-

rar etmə ki, avamlığa dəlalət edər; Səndən bir söz soruşmasalar 

demə;  O  adam  ki,  sənin  məsləhətini  eşitmir,  nəsihət  etmə; 

Məclisdə  öz  qədərindən  artıq  danışma,  Yoldaşlara  da  fürsət 

ver; Məclis əhli xahiş etsə, yenə danışa bilərsən”. 

Azərbaycanın  yaxın tarixində  yazıçı, həkim və ictimai xa-

dim  N.Nərimanov  (1870-1925),  ictimai  xadimlər-Şeyx  Mə-

həmməd Xiyabani (1879-1920) və Seyid Cəfər Pişəvəri (1892-

1947),  şair  Səməd  Vurğun  (1906-1956),  ədəbiyyatşünas  alim 

Mikayıl  Rəfili  (1905-1958),  müəllimlər-Əli  Sultanlı  (1906-

1960), Cəfər Xəndan (1910-1961), ictimai xadim, yazıçı Şıxəli 

Qurbanov  (1925-1967),  aktyor  Mehdi  Məmmədov  (1918-

1985), yazıçı İsmayıl Şıxlı (1919-1997), müasir günlərdə şair-

lər-Zəlimxan  Yaqub  (1950-2016),  Sabir  Rüstəmxanlı  (1946), 

ANS-in vitse-prezidenti Mir Şahin, teleaparıcı Orxan Fikrətoğ-

lu və başqaları tanınmış  natiqlərdir. Qadınların böyük  əksəriy-

yəti  kütləvi  çıxışlardan,  ictimai  mövzulardan,  polemikalardan 

yayınırlar,  amma  elə  ki,  onların  şəxsi  həyatından,  ailəsindən, 

sevimli işindən, puldan, ən nəhayət, onların sevdikləri adamlar-

dan  danışılarkən,  əskər  anaları  komitələrində,  toy  və  ya  yas 

məclislərində  olarkən həvəslə  danışırlar. Xalq  artisti,  xanəndə, 

millət  vəkili  Zeynəb  Xanlarova,  teleaparıcı  Flora  Xəlilzadə, 

aşıq  Cığatel,  Aşıq  Telli,  Aşıq  Zülfiyyə  belələrindəndir.  Əksə-

riyyəti  mükəmməl  savada,  geniş  dünyagörüşünə  malik  müasir 

natiqlər  hərtərəfli  inkişaf  etmiş  adamlardır,  haqqında  danışa-

---

 

 

52 

caqları işi bütün incəliklərinə qədər öyrənir, faktları təhlil edir, 

müqayisələr, tutuşdurmalar aparırlar, buna görə də dinləyicilə-

rin ehtiramını, məhəbbətini qazanmışlar. Onlar ana dilimizi gö-

zəl  bildiklərindən onun incəliklərindən məharətlə  istifadə  edir, 

sözü,  ifadəni,  cümləni  məqamına  görə  işlətməyi  və  beləliklə 

dinləyicilərə güclü təsir göstərməyi bacarırlar.  

Respublikamızda ictimai-siyasi natiqliyin ən bariz nümunə-

lərini  xalqımıza  zəmanəmizin  ən  tanınmış,  ən  görkəmli  siyasi 

xadimi ümummilli lider, ulu öndər Heydər Əliyev (1923-2003) 

bəxş  etmişdir.  Dövlət  xadimi  gözəl  danışığı  ilə  hadisələrin 

mahiyyətini,  qarşılıqlı  əlaqəsini  dəyərləndirdiyinə  və  insan 

hüquqlarını düzgün qiymətləndirdiyinə görə daim xatırlanır. Da-

hi siyasətçi həm siyasi, həm hüquqi, həm də akademik natiqliyin 

sirlərinə  məharətlə  yiyələnmiş  bir  insan  idi.  O,  məruzə,  nitq  və 

çıxışlarında  dilimiz,  incəsənətimiz,  mədəniyyətimiz  və 

mədəniyyət xadimlərimiz haqqında söylədiyi orijinal sözləri, de-

yimləri  və  fikirləri  ilə  bütün  gənclərimizə  nümunə  idi.  Bu  gün 

gənc  nəsil,  xüsusən  tələbələrimiz  müasir  dünya  siyasətini  və 

beynəlxalq hüququ Heydər Əliyev diplomatiyasından öyrənməli, 

Azərbaycanı  sevməyi  və  sevdirməyi  bacarmalıdırlar.  Onun 

natiqlik estafetini bu gün prezident İlham Əliyev davam etdirir, 

Azərbaycanın  uğurlarını  səfər  etdiyi  ölkələrdə,  aparıcı  döv-

lətlərdə,  BMT  və  ABŞ-da bir neçə  dildə, o cümlədən Azərbay-

can, rus, ingilis və fransız dillərində dünya xalqlarına çatdırır.  

Həyatda yaxşı danışmaq arzusunda olan insanlara çox rast 

gəlirik. Lakin onlar özlərini dinləyicilərin qarşısında necə apar-

mağı  bilmir,  çıxış  vaxtı lazımlı,  münasib  söz  və ifadələri  tap-

maqda çətinlik çəkir, fikirlərini ardıcıl şərh etməkdə aciz qalır-

lar.  Yaxşı  danışmaq  arzusunda  olanların  qarşıya  qoyulmuş 

məqsədə çatmasına bəzi hallarda danışa bilməmək qorxusu, bə-

zən də utancaqlıq mane olur. Bunun əksi də mövcuddur, məişət 

münasibətlərində  çox  utancaq  olan,  lakin  xitabət  kürsüsündə 

özünün  sərbəst  danışığı  ilə  tanınmaz  dərəcədə  dəyişən  adam-

lara da az təsadüf olunmur.  

---