A. G. Ibragimov, Z. R. Madaminova. M. E. Raxmataliyev

M uzokara va m uhokam a uchun savollar
1. Korxonalarda debitorlik va kreditorlki qarzlarini kamay- 
tirishda faktoring operatsiyalaridan foydalanishning ijobiy va salbiy 
iihatlarini tushuntirib bering.
2. Korxonalarda debitorlik va kreditorlik qarzlarini kamay- 
tirishda xosilaviy qimmatli qog‘ozlardan foydalanishning iqtisodiy 
samarasini tushuntirib bering.
3. Bugungi kunda mamlakatimiz iqtisodiyot tarmoqlarida mav­
jud debitorlik va kreditorlik qarzlarini nisbatan yuqori ko‘r- 
satkichlari qaysi tarm oqqa to 'g ‘ri kelmoqda va buning sababaliri 
nimalarda deb o ‘ylaysiz?
4. Davlat tomonidan korxonalaming o ‘zaro qarzdorliklarini 
kamaytirishda qanday vositalardan foydalanish mumkin?

---

X BOB. K O R X O N A L A R D A INVESTITSION FAOLIYATNI
BOSHQARISH
l-§ . K orxona investitsion faoliyatining iqtisodiy mazmuni va
am alga oshirish tamoyillari
0 ‘zbekistonda bozor munosabatlarining shakllanishi va rivoj- 
lanishi iqtisodiyot tarmoqlarining barcha sohalari va yo‘nalishlarida 
iqtisodiy erkinlikni ta’minlashni talab etadi. Bu esa investitsion 
faoliyat rivojlanishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Bozor munosa­
batlarining rivojlanib borishi, uni tashkil etuvchi subyektlar 
iqtisodiy faoliyatlari moddiy bazasining rivojlanishiga bog‘liq, 
chunki moddiy resurslardan samarali foydalanish har qanday 
iqtisodiy o ‘sishning sharti va bosh omili hisoblanadi.
Respublikamizda mikrodarajadagi iqtisodiy o‘sishni ta ’minlash 
va mavjud resurslardan samarali foydalanish, investitsion faoliyatni 
amalga oshirish birlamchi ahamiyatga ega ekanligini ifodalaydi. 
Korxona investitsion faoliyatning eng muhim elementi «inves­
titsiya» ning mohiyati va mazmunini aniqlashdir. «Investitsiya» so‘z 
ingliz tilidan (invetstments) olingan bo‘lib, «kapital qo'yilma» 
degan m a’noni bildiradi. Hozirgi kunda investitsiya mohiyati haqida 
turlicha qarashlar mavjud bo‘lib, bu qarashlar uning mohiyatini 
turlicha ifodalaydi. Investitsiya mohiyati qandaydir samara yoki 
daromad olish uchun turli shakllarda kapital qo‘yish jarayonini 
ifodalaydi. Bunday tushuncha bir muncha umumiy xarakterga ega. 
0 ‘zbekiston Respublikasining «Investitsiya faoliyati to‘g ‘risida»gi 
Qonuniga muvofiq, investitsiyalaming mohiyati iqtisodiy va boshqa 
faoliyat obyektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy n e’matlar 
hamda ularga doir huquqlami ifodalaydi.
G.S.Vechkanov, G.R.Vechkanovalar ta’kidlaydiki, investitsiya
- bu foyda olish maqsadi bilan mamlakatda yoki xorijda xalq 
xo‘jaligining turli tarmoqlariga davlat yoki xususiy kapitalning uzoq 
muddatli qo‘yilmalaridir. V.V.Bocharov hisoblaydiki, investitsiya 
tadbirkorlik va boshqa ko‘rinishdagi faoliyat obyektlariga qo‘yilgan
145

---

barcha turdagi mulkiy va intellektual qimmatliklar bo‘lib, natiiada 
foyda (daromad) yuzaga keladi yoki ijtimoiy samaraga erishiladi.
Yuqorida keltirilgan tushunchalar investitsiyani m a’lum bir 
obyektga qo‘yilgan qimmatlik yoki resurs sifatida qarab chiqilgan. 
F.S.Tumusov investitsiyaning mohiyatini yoritishda quyidagicha 
ta’rif bergan: «investitsiya pul m ablag‘lari sarfi, daromad qismi 
sifatida, joriy iste’molda emas, balki takror ishlab chiqarishdagi 
barcha ijtimoiy va individual kapitaldan foydalanishni va natijada 
pirovard maqsad bo‘lib yangi, bir muncha yuqori daromad olish 
yoki kelajakda ijtimoiy samaraga erishishni ifodaiaydi».
Ushbu ta ’rifda m uallif faqat resurs, balki sarflar yondashuvida 
birga qo ‘shishga harakat qilib, investitsiyani bir tomonda ishlab 
chiqarish faoliyatining natijasi, ikkinchi tomondan, m a’lum vaqtga 
iste’molda foydalanilmaydigan daromad qismi sifatida tushuntiradi.
S.S.Borgayakovning 
fikricha, 
investitsiyalar 
maqsadga 
muvofiq ikki jihati qarab chiqiladi: zahira kategoriyasi sifatida va 
oqim kategoriyasi sifatida. Investitsiyaning mohiyati bo‘yicha 
turlicha yondashuvlardan farqli ravishda ko‘rsatkichlarni o ‘lchash- 
ning davriy jihati bosh mezon deb hisoblanadi. Agar investitsion 
ko ‘rsatkichlarni vaqtga bog‘liq b o ‘lmagan holda o ‘lchash mumkin 
bo ‘lsa (jam g‘arma hajmi, kapital mulk miqdori, mahsulot miqdori 
va hakozo), unda bu kategoriya zahira, aks holda, mazkur 
ko‘rsatkich qandaydir dinamik kategoriya sifatida vaqtga bog‘liq 
ravishda o ‘lchansa, unda bu oqim kategoriyaga tegishlidir. Bunday 
yondashuv, «kapital qo‘yilmaIar» va «investitsiya» mohiyatining 
bog‘liqligini ifoda etadi.
Yaqin davrgacha mamlakatimizda investitsiyani «kapital 
qo ‘yilma» mohiyati bilan aynan bir xil tushuncha deb qarab kelindi. 
Umumqabul qilingan investitsiya (kapital qo‘yilma) tushunchasi 
quyidagilar bo‘yicha ifodalanadi: «kapital ko‘yilma» (yoki kapital 
sarfi) yangi qurilishga va rekonstruktsiyaga sarflanadigan moliyaviy 
m ablag‘; harakatdagi korxonalami texnik qayta qurollantirish va 
kengaytirish (ishlab chiqarishga kapital qo‘yish), uy joyga, 
kommunal va madaniy-maishiy qurilishlar (noishlab chiqarishga 
kapital qo‘yish).
Bunda investitsiya tushunchasining mohiyatini aniqlashda 
bozor va rejali iqtisodiyotidagi farqlari ifodalanadi. Kapital
146

---

qo‘yilmaning yuqorida keltiriigan izohi sarf-xarajatlar tavsifmi aniq 
ifodalaydi 
va investitsiyalash sohasini 
faqat qo‘yilmagacha 
qisqartiradi, ya’ni asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish, ularning 
yuksalishi va takomillashtirilishini nazarda tutadi.
M a'muriy boshqaruv tizimi sharoitida resurslar taqsimlanishi, 
mulk shaklining bir xilligi va qimmatli qog‘ozlar bozorining to‘ 1 iq 
amal qilmasligi (davlat obligatsiya zayomlaridan tashqari) bo‘lishi 
mumkin emas edi. Shunday ekan xo‘ja!ik yuritishning rejali tizimi 
sharoitida investitsiya sarflar ko‘rinishida chiqib, faqat bir vaqtning 
o ‘zida faqat joriy sarflarga farq qiladi. Sarflarning natijaviylik 
darajasini aniqlash to‘lig‘icha e’tiborga olinmagan. Amaldagi 
qonunchilikka muvofiq asosiy kapitalga investitsiya (asosiy 
vositalarga), shuningdek faoliyat yuritayotgan korxonani texnik 
qayta qurollantirish va rekonstruktsiyalash, kengaytirish, yangi 
qurilishga xarajatlar, mashina jihozlarni sotib olish, inventar, loyiha- 
tadqiqot ishlari va boshqa sarflar kapital qo‘yilmalar deyilgan, bu 
esa ularning muayyan qo‘rinishini ifodalaydi va mohiyati bo‘yicha 
to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri investitsiya sinonimini bildiradi.
Investitsiya va investitsiyalash muammolari J.Keyns, P.Masse, 
K.Makkonel, S.Bryu, E.Dolan va boshqa olimlar ilmiy ishlarida 
keng miqyosda yoritib berilgan. Fransuz olimi P.Masse va ingliz 
olimi Dj.Keynsning investitsiya mohiyatini aniqlashdagi mavjud 
tafovutlarda umumiy metodologik yondashuv ifodalangan. Shunday 
ekan, P.Masse yozadi: «investitsiyalash bugungi kundagi ehti- 
yojning qondirilishini manfaat yordami bilan uning kelajakda 
kutilayotganini almashuv aktini o ‘zida ifodalaydi».
Ushbu ta’rifda investitsiyaning ikki tomonlama mohiyati - 
resurslarga sarflar va bu sarflarning natijalari yoritib berilgan. 
J.Keyns fikricha, investitsiya ushbu davrga daromadlar, ya’ni 
ehtiyoj uchun foydalanilmaydigan qismini o ‘zida ifodalaydi. Bu 
«alohida shaxs yoki korporatsiyaning qandaydir eski yoki yangi 
mol-mulk xaridini, qaysiki yangi investitsiyalar daromad hisobiga 
lurli ko‘rinishdagi kapital mol-mulk xaridini» ifodalaydi3.
1 Л л и к у л о в И .С ., С атто р о в Д .С . И н вест и ц и ян и н г мазмун-моздаяти ва тавсиф лан и ш и // 
« И к ги с о д и ё т в а и н н о вац и о н тех н ологиялар» и л м и й электрон ж урнали. № 5, ию ль, 2 012- 
IUiji

---

J.Keyns nazariyasida investitsiya va ja m g ‘arish o ‘rtasidagi 
aloqadorlik bitta hodisaning ikki tomoni sifatida aniq ko ‘rsatib 
berilgan. Keyns nazariyasi bo‘yicha investitsiyalash mazmuni 
bo‘yicha shunday xulosa chiqarish mumkinki, rivojlangan iqtisodiy 
tizimda investitsiyalash va jam g ‘arish kategoriyalari alohida 
funksiyalari bilan ajralib turadi. Jam g‘armaning muayyan qismini 
bevosita investitsiyalash mumkin, bu asosiy ja m g ‘arma kichik va 
xususiy korxonalar, fermer xo‘jaliklari m ablag‘larining qolgan 
qismi kelajakdagi sarflar (iste’mol va investitsion) uchun iqtisodiy 
munosabat subyektlarida saqlanadi.
Keyns odamlarning jam g‘arishga bo‘lgan moyilligining ortib 
borishini ularning iste’molga bo‘lgan moyilligining kamayishida 
deb biladi. Unurnli iste’mol mollariga bo ‘lgan talabning pastligiga 
sabab esa investitsiyalami rag‘batlantirishning yetarli emasligida 
deb biladi. Uning talqinidagi samarali talab hajmining yetarli 
emasligi m uqarrar ravishda investitsiya jarayonining sustligi bilan 
izohlanadi, bunga sabab tadqiqotlarning kapital q o ‘yilmalarga 
kamroq qiziqishidir.
K.M akkonel va S.Bryu investitsiyaning mohiyatini keynschilar 
modelining idrokida deb biladilar, shuning uchun investitsiyani 
m ikroiqtisodiy 
nuqtayinazardan qarab 
chiqadilar4. 
Mualliflar 
o ‘zlarining qarashlarida «yalpi xususiy ichki investitsiyalar» 
tushunchasini «amerikalik ishbilarmon firmalaming investitsion 
sarflari» deb aytadilar hamda ular quyidagilarni o ‘z ichiga oladi: 
mashinalarga barcha oxirgi xaridlar, barcha qurilishlar, iste’mol 
qilinmagan mahsulotlar.
E.D.Dolan va D.S.Lindseylar investitsiya mohiyatini mikro­
iqtisodiy nuqtai nazardan talqin qilib, ular investitsiyaning maz- 
munini «shakllanayotgan iqtisodiy tizimda kapital hajmining 
o ‘sishi, odamlar amal qiladigan ishlab chiqarish resurslari taklifini 
yuksalishida» deb biladilar5.
D.Tojiboevaning fikricha, investitsiya deganda kelajakdagi 
natija uchun: ishlab chiqarishni kengaytirish yoki qayta ta ’mirlash, 
mahsulot va xizmatlaming sifatini yaxshilash, malakali muta-
4М а к к о н н е л л K .P ., Б р ю С .Л . Э кон ом и кс: П р и н ц и п ы , п р о б л е м ы и п о л и ти к а. В 2 - х т.: П ер. 
С ан гл . 11-го и зд . Т .1 .- М .: Р есп у б л и ка, 1992. —3 9 9 с.
5Д о л а н Э .Д ж ., Л и н д с е й Д .Е . М и кр о эко н о м и ка. - С п б ., 199 4 .-4 4 8 с.
148

---

xassislar tayyorlash va ilmiy tadqiqot ishlari olib borishga 
m o‘ljallangan moliyaviy resurslar tushuniladi6. Uning fikricha, 
iqtisodiyotni rivojlantirishda investitsiyalar yetakchi rol o ‘ynaydi, 
sababi investitsiya orqali korxonalar kapital jam g‘arilishiga, natijada 
mamlakatning ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirish va 
iqtisodiy o ‘sishga erishiladi.
B.A.Abdukarimov, A.N.Jabriev, M.K.Pardaevlaming fikricha, 
«investitsiya - bu moliyaviy (pul) yoki real kapitalga mablag1 
q o ‘yish. U pul mablag‘lari, kredit, qimmatbaho qog‘oz shaklida olib 
boriladi va ko ‘chma, ко'china bo‘lmagan mol-mulkka, intelektual 
mulkka, n e’matlarga bo‘lgan huquqqa va boshqa qiymatliklarga 
qo‘yiladi, y a’ni korxonaning barcha aktivlariga ishlatiladi7».
Nazariy tadqiqotlar va tahlil natijalaridan umumiy xulosa 
chiqargan holda xorij va vatanimiz olimlarining uslubiy yonda- 
shuvlariga asoslangan holda investitsiya mohiyatini yoritib berish 
bo‘yicha quyidagi xulosaga keldik: investitsiya mohiyatining ilmiy 
sharhi quyidagilami ifodalashi zarur: resursli va xarajatli yonda- 
shuvlar ularning dastlabki tashkil etilishi mablag ‘lardan foydala- 
nishni talab etadi; qo‘yilmalar daromadliligi - asosiy tartibga 
soluvchi sifatida resurslar va qo‘yilmalar, ularning hajmi va 
dinamikasiga muvofiqligi; xavf-xatar elementlarining ishtirok etishi 
va natijalar bashoratining noaniqligi.
Bizning fikrimizcha, yuqoridagilarni e’tiborga olgan holda 
investitsiyaning mohiyatiga quyidagicha ta 'rif beramiz: investitsiya
- bu uzoq muddatli va kapital qo‘yilmalarni xavf-xatarga qo‘yib 
(tavakkal qilib), tadbirkorlik va boshqa faoliyat obyektlariga takror 
ishlab chiqarishni kengaytirish maqsadida va buning natijasida 
foyda olish yoki resurslar potentsialining cheklangan sharoitida 
kelajakda boshqa foydali samaraga erishish maqsadidagi iqtisodiy 
kategoriyadir.
Korxonalarda investitsion faoliyatni boshqarish - korxonani 
rivojlantirishning umumiy vazifalarida belgilangan investitsion 
faoliyatning uzoq muddatli maqsadlari va investitsion yondashuvlar
6Т о ж и б о е в Д. Икггисодий назария (иккинчи китоб). - Т.: Ш арк, 2003-79 б.
7Л б д у к а р и м о в Б .А . в а б о ш к д л а р . К о р х о н а икти соди ёти (дарслик).-Т.: Ф ан, 2005. 241 б.

---

tizimi, shuningdek, qo‘yilgan maqsadlarga erishishning yuqori 
darajada samarali yo‘llarini tanlash va amalga oshirishdir.
Moliyaviy investitsiyalar — bu, davlat yoki korporatsiyalar 
chiqargan aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlarga, 
shuningdek, 
bank depozitlariga kapital qo‘yishdir. Ularning 
tarkibida 
portfel 
invetitsiyalarni 
farqlash 
mumkin. 
Portfel 
investitsiyalar — mulkdan daromad olishda huquq beruvchi qimmatli 
qog‘ozlarga kapital qo‘yishdir. Moliyaviy aktivlarga investitsiyalar 
quyidagi shakllardagi qo‘yilmalarni o ‘z ichiga oladi: asosiy 
iqtisodiy agentlar faoliyati jarayonida yaratilgan barcha ko‘ri- 
nishdagi to ‘lov va moliyaviy majburiyatlar; naqd pullar; joriy 
hisobdagi m ablag‘lar; banklarga qo‘yilgan muddatli omonatlar; turli 
xil qisqa muddatli qarz majburiyatlari; obligatsiya va boshqa 
qimmatli qog‘ozlar.
Portfel investitsiyalar turli loyihalar guruhlariga kapital qo‘- 
yishni ifodalaydi. Masalan, korxona qimmatli qog‘ozlarini qo‘lga 
kiritish. Bunda investorning bosh vazifasi portfel investitsiyalami 
shakllantirish va maqbul boshqarish hisoblanadi. Portfel inves­
titsiyalar qatorida pul-kredit operatsiyalari keng tarqalgan bo‘lib, 
investorning kapitali kredit sifatida bu omonatlardan keyinchalik 
foydalanish 
bilan 
depozit 
omonatlar 
ko ‘rinishida 
bankka 
joylashtirish tushuniladi.
Moliyaviy investitsiyalar, ularning keltiradigan daromadi 
bo‘yicha baholanadi. Qimmatli qog‘ozlar kursining harakati korxo­
naning moliyaviy holati va butun iqtisodiyotning yaqin kelajakda 
istiqbollari va holatini aks ettiradi. Takror ishlab chiqarish 
jarayonida real aktivlar harakati kapital bozori va investitsion 
tovarlar bozorida o ‘zaro aloqadorlikda realizatsiya qilinadi. Shuning 
uchun bitta korxona doirasida moliyaviy investitsiyalaming yopiq 
doiraviy aylanishi mumkin emas. Bozor iqtisodiyotida aynan 
moliyaviy qo ‘yilmalar muhim ahamiyatga ega. Bu shu bilan 
bog‘liqki, moliyaviy kapital, avvalo, harakatehanligi bo‘yicha ishlab 
chiqarishdan farqli ravishda doim ham harakatchan emas.
Bu shu bilan bog‘liqki, agar investorlar aktiv vositalarga 
mablag‘ qo‘ysalar asosan likvid bo‘ladi. Aynan shuning uchun 
aksiya, obligatsiya va boshqa qimmatli qog‘ozlar ko‘rinishidagi 
moliyaviy investitsiyalar iqtisodiy tizimda tarkibiy o ‘zgarishlarga
150

---

ko‘maklashuvchi, bir iqtisodiyot sohasidan boshqasiga kapital 
ko‘chishini taminlaydi.
T o‘g ‘ridan to ‘g‘ri investitsiyalar - moddiy ishlab chiqarish 
tarmoqlariga uzoq muddatli mablag‘lar qo‘yishdir. To‘g ‘ridan- 
to‘g‘ri investitsiyalar u yoki bu mahsulotni ishlab chiqarishga davlat 
yoki xususiy firmalarning kapital boshqalar) tashkil etilishini 
ifodalaydi. T o‘g‘ridan to‘g ‘ri investitsiyalar guruhiga quyidagi 
investitsiya turlarini kiritish mumkin: ishlab chiqarishni texnik qayta 
qurollantirishda, rekonstruksiyalashda va ishlab chiqarish quvvat- 
larini kengaytirish yo'naltirilganlik hamda eskirgan bino, inshoot va 
jihozlarning о ‘mini to‘ldirish.
Korxonalarda investitsion faoliyatni amalga oshirishning bosh 
rejasi sifatida quyidagilarni belgiiab beradi (10.1-rasm).
Bozor iqtisodiyoti sharoitida investitsiyalar tovar moddiy 
boyliklar zahirasi o ‘zgarishida muhim rol o ‘ynaydi. Bir tomondan 
ahamiyatli investitsiyalar bu yo‘nalishda korxona faoliyatini no- 
to‘g ‘ri rejalashtirish ahamiyatli mablag‘lar susayishini yuzaga kelti- 
rilishi mumkin, qaysiki korxona faoliyati natijalarida va uning 
moliyaviy holatida aks ettiradi. Boshqa tomondan, zahiralar jam- 
g‘armasi chuqur inflyatsiya sharoitida investitsion faoliyatni amalga 
oshirish uchun yetarli hisoblanmaydi.
Intellektual investitsiyalar bo‘lib, ilmiy ishlar, tajribalar 
natijasi, litsenziyalar «nou-xau», mutahassislar tayyorlash va 
kadrlami qayta tayyorlash, ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik 
ishlarini joriy etish kabilar hisoblanadi.
E.S.Babaev harakat yo‘nalishlari bo‘yicha investitsiyalami 
quyidagi turlarga ajratadi:
- boshlang‘ich, ya’ni dastlabki investitsiyalar - firmani sotib 
olish yoki tashkil etishda amal qiladi;
- innovatsion investitsiyalar - texnologik va tashkiliy 
innovatsiyalar, ishlab chiqarish jihozlarini modemizatsiyalash va 
rekonstruktsiyalash, yangi mahsulotlar innovatsion loyihalami 
ishlab chiqarishga joriy etiladi.
- ekstensiv investitsiyalar - ishlab chiqarish imkoniyatlatini 
amalga oshirishga yo'naltirilgan investitsiyalar;

---

investitsion faoliyat muhim y o ‘na'ishlarini aniqlash
" T- — : V*"1.... . '■ - 
■
:
investitsion faoliyat shakllari tanlash
korxona investitsion resurslarini shakllantirish tavsifi
korxona uzoq muddatli investitsion maqsadlarini amalga 
oshirish bosqichlarining ketma-ketligi
T ’ 
.7
' 
... . 
ж 
* " - - 
- 
— - 
» ~