A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
şısa da öz yerində möhkəm dayanıb, çünki bunun əsasını varis- lik və qanun təşkil edir. 4. Bu səbəbdən onun mühafızəsi də müstəbidlərdə olduğu kimi yox, çarlarda olduğu kimidir: axı çarları silahlı vətəndaşlar mühafızə edir, müstəbidləri isə - muzdla tutulan adamlar, çünki çarlar qanun əsasında onlara könüllü olaraq tabe olan adamlar üzərində, müstəbidlər isə - tabeçiliklərində olanlar üzərində, onlar istəmədən hökm sürür- lər; beləliklə, bəziləri öz hakimiyyətlərinin mühafizəsini vətən- daşlardan təşkil edir, digərləri isə - vətəndaşlara qarşı. 5. Bu, monarxiyanın iki formasıdır. Qədim ellinlərdə mövcud olan digər forma esimnetiya adlanır. O, özündə, demək olar ki, seçki üzrə olan istibdad üsul-idarəsini təmsil edir; o, barbar mo- narxiyasından qanuna əsaslanmadığına görə deyil, yalnız varislik olmadığına görə fərqlənir. Bəziləri buna ömürlük yiyələnirdilər, digərləri isə müəyyən müddətə, yaxud müəyyən tapşınqları yerinə yetirmək üçün seçilirdilər, belə ki, məsələn, bir vaxt Antimenidin və şair Alkeyin başçılıq etdikləri sürgün edilmiş adamiardan mü- dafiə olunmaq üçün Mitilenin vətəndaşları Pittakı müstəbid seç- mişdilər. 6. Alkey öz nəğmələrinin birində mitilenlilər tərəfindən, məhz Pittakın müstəbid seçilməsini göstərir. O, ümumi razılıq əsasında sülhsevər bədbəxt şəhərə əsli-nəcabəti olmayan Pitta- kın müstəbid təyin edilməsinə görə onları məzəmmət edir. Bu cür idarə formalan despotizmə əsaslanan istibdad üsul-idarəsi olub və olmaqda davam edir, digər tərəfdən isə çar hakimiyyəti forma- lanna aiddir, çünki esimnetlər könüllü olaraq seçilirlər. 7. Rəşadətli dövrlərdə mövcud olan çar təkhakimiyyətliyi- nin dördüncü forması həm vətəndaşların könüllü surətdə razılı- ğına, həm də qanuni vərəsəlik hüququna əsaslanan monarxiya- lar idi. Bu cəsur çarların əcdadları ya bu və ya digər peşələrin ixtiraçıları kimi, ya dövlət birliyinin baniləri kimi, ya ərazini geniş- ləndirənlər kimi xalq kütlələrinin hamiləri olmalarına baxmaya- 118 raq, onlar vətəndaşların razılığı əsasında könüllü surətdə çar olurdular, amma onların gələcək nəsli çar hakimiyyətinə vərə- səlik yolu ilə yiyələnirdi. Onların səlahiyyəti müharibəyə başçılıq etməkdən, qurbankəsmə mərasimini yerinə yetirməkdən - çün- ki axırıncı ayrıca olaraq kahinlərin vəzifəsinə daxil deyildi - üstəlik də məhkəmə işlərini araşdırmaqdan ibarət idi, həm də bu axırıncı halda bəzi çarlar and içmədən, digərləri isə - and içdikdən sonra (andiçmə çarların öz hökmdar əsasını yuxarı qaldırmaqdan ibarət olub) məhkəmə işlərini aparırdılar. 8. Qədim zamanlarda çarlar bilavasitə dövlətə aid olan bütün işlərin idarəçiliyində bulunurdular, onun daxili və xarici si- yasətinə rəhbərlik edirdilər, sonralar isə haçan ki, onlar öz səla- hiyyətlərinin bəzilərindən özləri imtina etdilər, digərlərini isə xalq onların əlindən aldı, bir sıra dövlətlərdə çarlar yalnız qur- bankəsmə mərasimini yerinə yetirmək səiahiyyətinə malik oldu- lar, digərlərində - harda ki, söhbət hər halda çar hakimiyyəti barədə gedə bilər - çarlar özlərində ancaq ölkə kənarında ali baş komandan olmaq səlahiyyətini saxladılar. X. 1. Beləliklə, çar hakimiyyətinin dörd forması budur: birincisi, rəşadətli dövrlərdə vətəndaşların könüllü olaraq tabe- çiliklərinə əsaslanan, lakin məhdud səlahiyyətlərə malik olan çar hakimiyyəti, yəni: çar ordu başçısı və hakim idi, həm də dini işlərə nəzarət edirdi; ikincisi, barbarlarda qanun üzrə vərəsəlik yolu ilə keçən və zalımanə çar hakimiyyəti; üçüncüsü, esimne- tiya adlanan - seçkili istibdad üsul-idarəsi və dördüncüsü, zatən özündə varisliyi və ömürlük strategiyanı təmsil edən lake- demon çar hakimiyyəti. Bu dörd forma yuxarıda göstərilən xü- susiyyətləri ilə fərqlənir. 2. Çar hakimiyyətinin beşinci forması ondan ibarət olacaqdır ki, bir adam hamı üzərində intəhasız hökmranlığa malikdir, eləcə də bu və ya digər xalqın, yaxud 119 dövlətin bütün işlərini idarə edir. Bu cür çar hakimiyyəti təsərrü- fat sahəsindəki ağalığa bənzəyir: necə ki, təsərrüfat başçısının sülalə üzərində ağalığı bir növ çar hakimiyyətini andırır, eləcə də hər şeyi əlavə edən bu çar hakimiyyəti, zatən bir, yaxud bir neçə dövlət və xalq üzərində olan hökumət evidir. Əslində, çar hakimiyyətinin müzakirəyə çıxarılmalı yalnız iki forması mövcuddur: bunlar axırıncı forma və Lakedemondakı çar hakimiyyətidir; qalan üç forma əksər hallarda göstərilənlər arasında orta mövqe tutur: onların səlahiyyəti bir tərəfdən hər şeyi əhatə edən çar səlahiyyətindən azdır, digər tərəfdən Lake- demon çarlarının səlahiyyətini üstələyir. Beləliklə, əslində aşa- ğıdakı iki məsələni araşdırmaq lazımdır: biri - dövlətlər üçün həmişəlik olaraq mahir strateqin olması sərfəlidirmi, yoxsa sərfəli deyil və o, müəyyən nəsildən olmalıdırmı, yoxsa seçki yolu ilə; digəri - bir nəfərin hamı üzərində intəhasız hökmran- lığa malik olması sərfəlidirmi, yoxsa sərfəli deyil? 3. Ömürlük strategiyanı araşdırmaq dövlət quruluşu haq- qında olan məsələdən daha çox qanunvericilik fəaliyyəti sahə- sinə aiddir, çünki bu srateqiya hər dövlət quruluşunda özünə yer tapa bilər, buna görə çar hakimiyyətinin birinci variantının üstündən keçirik, o ki, qaldı bunun digər variantına, bu özündə, həqiqətən, dövlət quruluşu formasını təmsil edir, bününçün biz də bunu müzakirə etməli və araşdırmalarda bununla əlaqədar olan çətinliklərə toxunmalıyıq. Bizim araşdırmalarımızın çıxış nöqtəsi aşağıdakı məsələnin müzakirəsindən ibarətdir: hansı hakimiyyət altında olmaq daha sərfəlidir - daha yaxşı xadimin hakimiyyəti altında, yoxsa daha yaxşı qanunların hökmü altın- da? 4. Çar hakimiyyətini sərfəli hesab edənlər o fikrə əsaslanır- lar ki, qanunlar özündə yalnız ümumi vəziyyəti ifadə edir və onlarda ayrı-ayrı hallara dair əvvəlcədən heç nə göstərilmir; buna görə hər cür bəzi süni qanunların hərfindən köləcəsinə 120 yapışmaq mənasız olardı, bir növ necə ki, Misirdə həkimə dörd gün müddətinə kənara çıxmağa icazə verilirdi; əgər ki, o bunu əvvəilər etsəydi, onda öz həyatını təhlükə altına qoymuş olardı. Bu surətlə, göstərilən səbəbdən belə çıxır ki, qanunun hər nöq- təsindən möhkəm yapışmış dövlət quruluşu ən yaxşı quruluş deyil. Hər halda hökmdarlar ümumi qaydalara əsaslanmalıdır və yaxşı olardı ki, öz təbiətlərinə xas olan ehtiraslardan çox, bunlara zidd oianlara meyl etsinlər; bunlar qanunlarda olmasa- lar da hər insan qəlbində istər-istəməz olur. 5. Lakin ola bilər kimsə desin ki, əvəzində ən yaxşı xadim ayrı-ayrı hallarda daha düzgün mühakimə yürüdə bilər. Hər necə olsa da aydındır ki, ona qanunverici olmaq lazımdır və qanunlar da olmalıdır, hər- çənd bunlar eybəcərləşən zaman öz qüvvəsini itirir, bütün digər hallarda isə qüvvədə qalır; əgər ki, qanun, ümumiyyətlə, nəyisə həll etmək vəziyyətində deyilsə, yaxud yaxşı həll edə bilmirsə, onda kim hökm sürməlidir - bir nəfər ən yaxşı xadim, yoxsa hamı? Doğrudur, indiki zamanda hamı bir araya gəlir, məhkə- mə qurur, məsləhətləşir və qərar çıxarır, lakin bu məhkəmələr tək-tək işlərə aid olur. Əgər birisini ayrılıqda götürsək, müm- kündür ki, o, daha pis olsun, amma dövlət axı çoxluqdan ibarət- dir, necə ki, şərikli ziyafət bir nəfərin sadə naharından daha yaxşıdır, eləcə də kütlə çox şey haqqında bir nəfərdən, o, kim olsa belə daha yaxşı mühakimə yürüdür. 6. Üstəlik, kütiə kor- lanmaya daha az meyllidir: kütlə bir para adama nisbətən, daha az pis təsir altına düşür. Əgər qəzəb və ya buna bənzər digər bir ehtiras bir adamı bürüyərsə, axırıncının qərarı istər-istəməz pis olacaq; bununsa kütlədə baş verməsi üçün hamı dərhai qə- zəblənməlidir və bunun nəticəsində səhv iş görməlidir. Kütlə sözü altındasa, yalnız qanun qeyri-qənaətbəxş olan zaman- larda qaçılmaz hallar istisna olmaqla, heç nədə qanunun zid- dinə hərəkət etməyən ata-anası kölə olmayanları başa düşmək 121 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|