Andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti maktabgacha ta
Yüklə 427,24 Kb. Pdf görüntüsü
|
| ___________________________________
1 Umumiy psixologiya (A.V. Petrovskiy tahr.). Toshkent, 1992, 400-bet.
46 qarab, u yaxshi inson, u esa yomon odam deb u yoki bu odam haqida gap ketganda unga baho beriladi Ijobiy xarakter xislatlarining shaxs uchun amaliy ahamiyati katta. ijobiy xislatlar shaxs uchun ziynat hisoblanib, unga soflik, latiflik, musaffolik ruhini singdiradi. El orasida obro‘-e’tiborli qilinadi. Salbiy xarakter xislatlariga ega bo‘lgan shaxslardan xalq nafratlanadi ularni so‘zsiz qoralaydi. Psilolgik jarayonlarning shaxs faoliyatidagi xukmronligi nuqtai nazaridan xarakter xislatlari axloqiy, emotsional va irodaviy xususiyatlarga bo‘linadi. Voqelikka munosabat nuqtai nazaridan esa xarakter xislatlari quyidagi guruxlardan iboratdir: a) SHaxsning umumiy ruhiy tuzilishini ifodalaydigan xususiyatlar.Bunday xususiyatlarga g‘oyaviylik, maqsadga intiluvchanlik, prinsipiallik, halollik, vatanparvarlik, mardlik, faollik, intizomlilik, adolatparvarlik kabi. sifatlari kiradi; b) SHaxsning boshqa odamlarga munosabatini ifodalovchi xususiyatlar. Bunday xususiyatlarga insonparvarlik, saxiylik, samimiylik, hurmat-extirom, jamoatchilik, sezgirlik kabilar kiradi; v) SHaxsning o‘z-o‘ziga munosabatini ifodalovchi xususiyatlar. Bunday xususiyatlarga o‘z qadr-qimmatini bilish tuyg‘usi, kamtarlik, mag‘rurlik, uyatchanlik, xudbinlik, o‘z shaxsi, o‘zining kechinmalari bilan band bo‘lish, o‘zini hamisha o‘z diqqat markazida tutish kabi sifatlar kiradi; g) SHaxsning o‘z-kasbiga, mexnatga munosabatiga ifodalovchi xususiyatlar. Bunday xususiyatlarga o‘z xalqiga, mexnatkash ommaga mexr, muhabbat, qat’iyat, ijodkorlik. tashabbuskorlik, mexnatsevarlik, xalollik kabi muhim fazilatlar kiradi; d) SHaxsning buyumlarga munosabatini ifodalovchi xususiyatlar. Bunday xususiyatlarda shaxsning puxtaligi, beparvoligi, tejamkorligi, isrofgarchiligi, o‘z va o‘zgalar mulkiga munosabat nuqtai nazaridan ifodalanadi. Ko‘rinib turibdiki, shaxsning umumiy psixologik tuzilishida, beshqa odamlarga, o‘z-o‘ziga, mehnatga na buyumlarga munosabatlarida, xarakterining ijobiy xususiyatllari ham. salbiy xususiyatlari ham namoyon bo‘ladi, Xarakterning ijobiy xususiyatlari orasida ahloqli xususiyatlar muhim rol o‘ynaydi. Axloqiy xususiyatlar axloqiy tuyg‘ularga asoslangan bo‘lib, shaxsning jamiyat talablariga javob beradigan ma’naviy xulq-
47 atvorini ifodalaydi. Bular orasida ayniqsa, vatanparvarlik, baynalminalchilik, insonparvarlik sifatlari muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bu yuqori tuyg‘ularda har bir shaxsning o‘z vatani, xalqi, yurti, eli deb yonib yashashi aks etadi. Respublikamiz mustaqillikka erishgan hozirgi
vaqtda vatanparvarlik tushunchasining mohiyati boshqacha bo‘lib qoldi. Muqaddas O‘zbekiston zaminida istiqomat qilayotgan har bir katta-yu kichik inson uning har bir qarich erini ko‘z qorachig‘iday asrashi zarur. Endilikda vatanparvarlik faqat his- tuyg‘ulardagina emas, kundalik amaliy xarakatlarda, mustaqillikni mustaxkamlash yo‘lida qilinadigan fidokorona mehnatda o‘z ifodasini topishi kerak. Hozirgi sharoitda haqiqiy vatanparvar bo‘lish uchun har bir odamga vatanparvarlik sifati bilan yonma-yon tarzda insonparvarlik, jamoatchilik, baynalminalchilik halollik. rostgo‘ylik, to‘g‘rilik, mehnatga muhabbat, xalq va jamiyat oldida o‘z burchini chuqur anglash. boshqlarga foyda keltirishga doim tayyor bo‘lish g‘oyalariga sadoqat ham zarurki, bu xislatlarsiz shaxsni to‘laqonli vatanparvar deb bo‘lmaydi. SHaxsning ijobiy xarakter xislatlarida kuch-g‘ayrat, faollik, mardlik, uyushqoqlik, qat’iylik, sabr-matonat, mustaqillik, izchillik kabi irodaviy xususiyatlarning roli kattadir. CHunki, bu kabi irodaviy xususiyatlar shaxslarda o‘zaro xurmat, halollik, rostgo‘ylik, axloqiy poklik, oddiylik, kamtarlik, oilada bir- birini hurmat qilish, bolalar tarbiyasida g‘amxo‘rlik qilish kabi ma’naviy sifatlar bilan bog‘liq bo‘lib, xarakterning umumiy ijobiy xislatlari barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi. SHuni ham ta’kidlash kerakki, shaxs faoliyatining ayrim hollarida namoyon bo‘ladigan qat’iylik, jasurlik, mardlik, matonatlilik, dadillik, o‘z-o‘zini tuta bilish kabi sifatlar barqaror xarakter xislati bo‘la olmaydi. Agar shaxs jasorat ko‘rsatdi, dadillik qildi, rostgo‘ylik, sofdillik namoyon etdi, deyilsa, ma’lum paytdagina namoyon bo‘lgan bu sifatlar barqaror xarakter xislati bo‘la olmaydi. Bunday xislatlar doimiy va barqaror bo‘lgandagina xarakter sifati bo‘la oladi. Bu vaqtda unday shaxslar haqida gap ketganda dadil, mard, jasur, rostgo‘y kabi xarakter sifatlari qo‘shib aytiladi.
48 SHaxs ijtimoiy munosabatlar va ijtimoiy muhit maxsuli, uning xarakter xislatlari xam ijtimoiy muxit va sharoitlarning mahsulidir. Jamiyat tarkibi bilan bog‘liq xolda xarakter xislatlari tabaqalashgan moxiyat kasb etadi. Turmush sharoitlari va ijtimoiy borliqning o‘zgarishi bilan bog‘liq xolda jamiyatimiz a’zolarining xarakter sifatlari ham o‘zgarib boradi. Bundan bir necha yil muqaddam O‘zbekiston mustaqillikka erishdi. Buning natijasida respublikamizda yangi ijtimoiy muhit vujudga keldi. Natijada jamiyatimiz a’zolari xulq-atvorida umuminsoniy qadriyatlarga asoslangan milliy xarakter xislatlarining yuzaga kelishi va rivoji uchun mustaxkam zamin yaratildi, mamlakatimiz xalqlarining xarakter sifatlari yangi mazmun kasb eta boshladi. Hozirgi kunda mustaqillik sharoiti respublikamiz ahlining individual xususiyatlarini, umuminsoniy xarakter sifatlarini, mukammal qaror toptirish va rivojlantirish uchun keng imkoniyatga ega bo‘ldi. Qisqa tarixiy davr mobaynida sovet ijtimoiy tuzumi shaxsiga xos salbiy xarakter sifatlari tag-tomiri bilan inqirozga yuz tutdi. Endilikda manmanlik laganbardorlik. prinsipsizlik, mustaqilsizlik kabi o‘tmishda avj olgan xarakter xislatlari kun sayin yo‘qolib bormokda. YAngi mustaqillik sharoiti shaxsiga xos xarakter sifatlari jamiyatimiz a’zolarining mexnatga munosabatlarida, mustaqillik manfaatlariga sadoqatida, o‘zaro munosabatlaridagi yuksak axloqiy sifatlarida, irodaviylikning yuqori ko‘rinishlarida o‘z ifodasini topmoqda. Jamiyatimiz a’zolari umuminsoniy axloq normalarida ifodalangan axloqiy tamoyillarni o‘zlarining barqaror xarakter xislati deb biladilar. Mustaqillik g‘oyalari sadoqat, Vatanga cheksiz muhabbat, halollik, mexnatsevarlik, ijtimoiy burchni idrok qilish, do‘stlik, o‘rtoqlik, o‘zaro yordam, axloqiy poklik, oddylik., kamtarlik, samimiylik. mexribonlik, g‘oyaviy mustaxkamlik kabi xarakter xislatlari jamiyatimiz a’zolarining kundalik hayotiy ehtiyojiga aylanmokda. SHaxsdagi xarakter xususiyatlari hamisha, bir-biri bilan bog‘liq. holda namoyon bo‘ladi va bu hususiyatlar yaxlitligi (bir butunligi) xarakter tuzilishini tashkil etadi.
49 SHaxs harakteri, tuzilishi (strukturasini) tashkil etuvchi boshqa shaxslar va jamoaga munosabatini, mehnatga munosabatni, buyumlarga (narsalarga) munosabatni hamda o‘z-o‘ziga munosabatlarni ifodalovchi xislatlar odamga tug‘ma tarzda berilmaydi. Buning manosi shuki, odam bolasi dunyoga kelgach, unda qat’iy xarakter xislatlari paydo bo‘lishi va rivoj topishini oldindan hech kim ayta olmaydi. Gudakda birinchi harakter xislatlarining ko‘rtaklari oila sharoiti ta’sirida vujudga keladi. Bu ko‘rtaklarning kelajakdagi mohiyatini ota-onaning, oiladagi boshqa katta a’zolarning namunaviy ta’sir kuchiga ega bo‘lgan hulq-atvori belgilaydi. Bu haqiqat hadislarda ham o‘z ifodasini topgan. Keyinchalik maktabgacha tarbiya muassasalari bolada ijobiy harakter hislatlarining o‘sishida katta rol o‘ynaydi. YAsli va bog‘chalarda bolalar kattalarni xurmat qilish, ular bilan samimiy salomlashish, tengdoshlari bilan chin do‘st tutinish, ijtimoiy mulkka munosabat, ozodalik, intizomga rioya qilish hislatlarini o‘zlashtiradilar. Bu paytda bolaning ijobiy harakter hislatlarini o‘ziga mustahkam singdirishiga jiddiy e’tibor berish kerak. CHunki shaxsning kelajakda hayot yo‘li qanday bo‘lishi unda yoshligida barqaror tarkib topgan hulk-atvor sifatlariga bog‘liq, bo‘ladi. Yosh avlodni ijobiy harakter hislatlari ruhida tarbiyalashga jiddiy etibor bermoq lozim. Ijobiy harakter xususiyatlariga ega bo‘lgan kishi o‘z atrofida odamlarning, qarindoshlari va do‘stlarining mehr-muhabbati va izzat-hurmatiga sazovor bo‘ladi. Salbiy harakter xususiyatiga ega bo‘lgan shaxsdan boshqalar o‘zini olib qochadi, bunday shaxs oilada ham, mehnat jamoasida ham obro‘ga ega bo‘lmaydi, do‘stsiz, birodarsiz hayot kechiradi. Dsmak, salbiy harakter hislatlariga burkangan shaxs mazmunsiz hayot tarzini o‘taydi, turmushning lazzatli onlaridan bebahra qoladi, kimsasizlik dardiga mubtalo bo‘ladi. Bu esa tiriklikdagi o‘liklikning ayni o‘zidir. SHuni ham aytish kerakki, katta yoshdagi odamlar ongli ravishda o‘zlaridagi salbiy harakter xislatlariga qarshi kurashib, ulardan xalos bo‘lishi mumkin. Buning uchun avvalo shaxs o‘z ustida ishlash malakasiga ega bo‘lishi, o‘z hulq-atvoridagi nuqsonlarni aniq bilishi ularga qarshi kurashning pedagogik usullaridan to‘g‘ri foydalana olishi zarur.
50 Psixologik jihatdan shaxsning o‘z harakter xislatlariga to‘g‘ri baho berishi, o‘z nuqsonlarini aniq payqab, buyniga olishi juda kiyin masala xisoblanadi. SHuning uchun ham boshqalar fikriga quloq solish, tanqiddan hafa bo‘lmaslik, mehnat jamoasi har qanday shaxsga xolisona baho berishni to‘g‘ri tushunib, o‘z harakter xislatini o‘zgartirish borasada ish olib borish yaxshi natija beradi. SHaxs guruh, yoki jamoada faoliyat ko‘rsatadi. Odamlar orasida yashab, mehnat qilar ekan, boshqalar hatti-harakatlarida namoyon bo‘luvchi ijobiy va salbiy harakter xislatlariga o‘z munosabatini bildiradi, ijobiy sifatlarga xayrixohlik, salbiylariga nafrat xissini izhor etadi. SHuning uchun jamoa g‘oyat katta tarbiyviy kuchdir. CHunki odamning harakteri uning faoliyati jarayonida tarkib topadi va muloqotlari hamda harakatlarida namoyon bo‘ladi. Q O B I L I YA T.SHaxsning tayyor bilim yoki ko‘nikmaga ega bo‘lmay turib u yoki bu narsani tez faxmlay olishi, bilimlarni tez o‘zlashtirishi. xozirjavobligi, olingan bilimni keng xajmda va uzoq muddat xotirada saqlay olishi kabilarda namoyon bo‘ladigan tezlik sifati qobiliyat deb aytiladi. Ma’lumki, har bir shaxsning kamol topishi uning organizmining o‘sishi, ijtimoiy shart-sharoit va ta’lim-tarbiyagagina bog‘liq bo‘lmay, o‘sha shaxsning shaxsiy faoliligi, g‘ayrati. shijoati va mustaqilligiga ham bog‘liq bo‘ladi. SHaxs kamolotida mexnatsevarlik hamda o‘zini durust anglashning muhim ahamiyati bor. Umumiy .psixologik ta’limotga ko‘ra, odamda kompensatsiya qobiliyati bor. Buning ma’nosi .shuki, shaxs ruhiyatidagi bir xossa o‘rnini boshqa bir qancha xossalar to‘ldiradi. Unda bo‘lmagan qobiliyatlar o‘rnini bosadigan boshqa qobilyatlar vujudga keladi. Bu jarayonda ijtimoiy muhit va to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan ta’lim va tarbiya alohida o‘rin tutadi. Psixologik nuqtai nazardan har bir shaxs o‘zidan qobiliyatlilik sifati jixatidan boshqalardan ajralib turadi. Qobiliyati jixatidan odamlar o‘yinda ham, o‘qishda ham, mexnatda ham bir-birlaridan keskin farq kiladilar. Qobiliyatli odam u yoki bu ishni tez, sifatli bajarsa, qobiliyatsiz odam ,xudi shu ishni sekin va sifatsiz bajaradi. Yoki faoliyat turlarining ro‘yobga chiqishi qobilyatli shaxslarda serunum va samarali bo‘lsa, qobilyatsiz shaxslarda buning aksi bo‘ladi. Demak,
51 odamdagi qobiliyatlilik sifati uning ijodiyligi, mustaqilligi va tezkorligi kabi xarakatlarida o‘z ifodasini topadi. SHaxsning muhim individual sifati hisoblanuvchi qobiliyat shaxsning boshqa individual sifatlari bilan bog‘liq, xolda xilma-hil bo‘ladi. Buning sababi shundaki. har bir faoliyat turi shaxsdan qobiliyatlilikning ma’lum darajasini talab etadi. Ikkinchidan, shaxs faoliyatining turlariga muvofiq. tarzda nazariy, amaliy. ilmiy, ijodiy, texnikaviy, musiqiy, pedagogik, tarbiyachilik kabi qobiliyat turlari mavjud. Bundan tashqari, umumiy va maxsus qobiliyatlar ham bor. Umumiy qobiliyatga ega bo‘lgan kishi faoliyatning turli sohalalarida uning faolligini taminlaydi. Agar talaba umumiy qobilyat soxibi bo‘lsa, u barcha fanlarni baravar o‘zlashtiradi, taassurotlarni to‘g‘ri va to‘liq, idrok qila olishi. bilan boshqa talabalardan ajralib turadi. Maxsus qobiliyatlar shaxsga faoliyatning ma’lum sohasidagina muvaffaqiyatga erishish imkonini beradi. Agar talaba maxsus qobiliyat sohibi bo‘lsa, u ayrim fan sohalarini durust o‘zlashtirgani holda barcha fanlarni durust o‘zlashtirishni uddalay olmaydi 1 .
ta’kidlaganimizdek, ayrim shaxslarda umumiy qobiliyatlar mavjud bo‘lgani holda, boshqalardan maxsus qobiliyatlar mavjud bo‘ladi. SHunday qilib, umumiy va maxsus qobiliyatga ega bo‘lgan shaxslar o‘tkir zehn, idrok, ijodkorlik, o‘z ishiga mas’uliyatli yondashuvlari bilan farqlanadilar. Bularning faoliyati aloxida nazarga olinadi va baholanadi. Qobiliyatsiz shaxslarga nisbatan umumiy va maxsus (ayniqsa, umumiy) qobiliyat egalari alohida e’zozlanadilar, ularga umuman faol shaxslar sifatida qaraladi. Talabalik yoshi shaxsda individual sifatlarning tez o‘sishi bilan xarakterlanadi. .SHaxs hayotining bu davrida qobiliyatlilik bilan bog‘liq sifatlar ham turli hillarda namoyon bo‘ladi. Bu jixatdan talabalarni quyidagi qobiliyat sohiblariga ajratish mumkin. Zshni o‘tkir, bilim egallashga intiluvchi, tirishqoq talabalar. Bunday qobiliyatga ega bo‘lgan talabalar darslarni tez o‘zlashtiradi. Yüklə 427,24 Kb. Dostları ilə paylaş:
|