AqiL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev
Yüklə 3,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- cəhətdən inkişaf etmiş
mühüm yer tutur və “A” və “B”qruplarının xüsusi çəkiləri təxminən bərabər olur, yəni hərəsi təxminən 50% təşkil edir.
Ölkələr daxilində istehsal edilən sənaye məhsulları çoxlu miqdarda xammal və yanacaq tələb edir.Sənaye məhsulunun maya dəyərində material-enerji xərcləri 60-90% təşkil edə bilər.Buna görə də istehsalın rəqabətdözümlü olmasında material-enerji xərclərinin azaldılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.Tədqiqat göstərir ki, ölkələrin inkişaf səviyyəsini təyin etdikdə və onları qruplaşdırdıqda istehsal olunmuş məhsul vahidinə düşən xammal və yanacaq sərfinin səviyyəsi göstəricisindən istifadə edilməsi yaxşı nəticə verir. Məsələ burasındadır ki, bir qayda olaraq ölkə iqtisadi cəhətdən intensiv inkişaf etdikcə istehsal olunan məhsul vahidinə daha az miqdarda xammal – enerji tələb olunurvə təbii materialların əvəzinə süni materiallardan daha çox istifadə edilir. Bu göstəriciyə görə də dünya ölkələrini yüksək inkişaf etmiş, orta səviyyədə inkişaf etmiş və s. bu kimi ölkələr qrupuna bölmək olar. Ölkələrin bu və ya digər qruplara aid edilməsi dünya miqyasında məhsul vahidinə düşən xammal –yanacağın sərfinin orta qiymətini ölkənin əldə etdiyi müvafiq göstərici ilə tutuşdurmaqla həll edilir. Orta qiymətdən aşağı göstərici əldə edən dövlət yüksək inkişaf etmiş ölkələr qrupuna daxil edilir və əksinə, göstərici orta qiymətdən yuxarı olduqda ölkə zəif inkişaf edən ölkələr qrupuna daxil edilir.
Dünya təsərrüfatını yarımsistemlərə bölərkən istifadə edilən kriteriyalardan biri də “iqtisadi inkişafın tipidir”. Bu kriteriya görə bütün dünya ölkələrini iki böyük yerə-intensiv və ekstensiv yolla inkişaf edən ölkələrə bölmək olar. Bu kriteriya ilə qruplaşdırmada nəzərə almaq lazımdır ki, təcrübədə “təmiz” intensiv və yaxud da “təmiz” e kstensiv inkişaf edən ölkəyə çox çətin rast gəlmək olur.Buna görə də qruplaşmada “əsasən intensiv”, “əsasən ekstensiv ” inkişaf kriteriyalarından da istfadə edilir. Bir cəhəti də yadda saxlamaq lazımdır ki, istər intensiv və istərsə də ekstensiv inkişaflar tipi daimi olmurlar.Eyni bir ölkədə müəyyən dövr intesiv, sonra isə ekstensiv inkişaf tipi ola bilər. Məsələn, tədqiqatçıların göstərdiklərinə görə keçən əsrdə sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadi inkişafında iki mərhələ-1960-cı ilin ortalarına qədər ekstensiv inkişaf, keçən əsrin son 30 ilində isə intensiv inkişaf tipləri qeydə alınmışdır.
Ayrı-ayrı yarımsistemlərin dünya təsərrüfatında tutduqları mövqe onların xarici iqtisadi əlaqələrdə iştirakı ilə təyin edilə bilər. Bu kriteriya ilə ölkələri qruplaşdırdıqda əmtəə və xidmətlər və kapitalın hərəkəti üzrə idxal və ixracın həcmi əsas götürülür.Eyni zamanda ölkənin beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirak forması, istiqaməti,dərəcəsi nəzərə alınır. Müasir dövrdə dünyada çox mürəkkəb pros
eslər baş verir.Məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi elədir ki, heç bir dövlət və ya dövlətlər qrupu ayrıca, qapalı şəkildə inkişaf edə bilmir. Lakin beynəlxalq mübadilələr vasitəsilə hər bir ölkə özünə daha çox sərf edən əmtəə, kapital və bazar tipləri tapa bilər.
Hər bir ölkənin xarici iqtisadi əlaqəsini bir sıra göstəricilərlə səciyyələndirmək olar. Mühüm göstərici kimi “ixrac və idxal ”kvotalarını”, “xarici ticarətin əmtəə strukturunu”, “kapitalın, texnologiyanın,əməyin beynəlxalq hərəkəti”ndə ölkənin iştirakını xarakterizə edən göstəricilər belə göstəricilərdəndir.
“Ölkə təsərrüfatlarının açıqlıq səviyyəsi” də xarici iqtisadi əlaqələri xarakterizə edə bilən göstərici ola bilər. Açıq iqtisadiyyat dedikdə elə təsərrüfat sistemi başa düşülür ki, onun inkişaf parametrləri dünya təsərrüfatında da qəbul edilmiş meyllərə uyğun təyin edilsin və xarici iqtisadi əlaqələr durmadan genişlənsin. Mütəxəssislər hesablamışlar ki, xarici ticarət dövriyyəsi ölkənin ümumi daxili məhsulunun 25%-ni təşkil etdikdə, “iqtisadiyyatın açıqlıq siyasəti” ümumi iqtisadi inkişafın stimullaşdırılmasına kömək göstərir. Qapalı iqtisadiyyata malik ölkənin inkişafı iki cəhətdən –daxili bazarın çərçivəsi və ölkənin resurslarının miqdarı ilə məhdudlaşa bilər. Bu da öz növbəsində iqtisadi inkişafı ləngidər.Açıq iqtisadiyyatda isə vəziyyət dəyişilir: ölkə çatışmayan hər cür resursları digər ölkələrdən əldə edə bilər.
Yarımsistemlər qruplaşdırılarkən istifadə edilən növbəti kriteriya “ ölkələrin iqtisadi potensialı”dır. İqtisadi inkişaf səviyyəsindən fərqli olaraq iqtisadi potensial həm də məhsuldar qüvvələrin miqyasından, əhalinin ümumi sayından , ölkənin ərazisindən, təbii sərvətlərin ümumi həcmindən və strukturundan asılı olur. Məhz elə buna görə də “Çin Xalq Demokratik Respublikası və Hindistan kimi dövlətlər ayrıca yarımsistemə daxil edilməlidir” fikrini irəli sürən tədqiqatçılar haqlıdırlar.
Müasir dövrdə beynəlxalq təcrübədə dünya ölkələrini üç böyük qrupa bölmək geniş yayılmışdır. 1980-cı ildən başlanan bu təsnifləşməyə görə birinci qrup ölkələrə sənaye cəhətdən inkişaf etmiş Yüklə 3,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|