Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

23.  Entimemalan  qurmaq  iiçün  nitqdə  istifadə  olu- 
nan  müxtəlif  toplar.  -   İfşaedici  entimemaların 
üstünlüyü
Nümunəvi entimemalar üçün bir top sks  olan  anlayış- 
dan  ibarətdir;  baxmaq  lazımdır  ki,  əks  olan  üçün  əks  olan 
yarmı, əgər əks olan varsa, sübut məhv edilməlidir,  məsəbn, 
“aza qane olmaq yaxşıdır, belə ki,  nəfsə sahib olmamaq pis- 
dir”  sübutu belədir.  Ya  da Messena nitqində71  olduğu  kimi: 
“əgər  indiki  bəlaların  səbəbi  müharibədirsə,  onda  sülh 
bağlanan kirai biz özümüzə gəlməliyik”.
Əgər  özü  istəmədən  bizə  pislik  edənə  qarşı  qəzəblən- 
mək ədalətsizlikdırsə,
Onda birisi bizə məcbur qalaraq yaxşılıq edəndə 
Ona  qarşı  özümüzü  minnətdar  hesab  etməyə  məcbur 
deyilik.72 
Və
Əgər  insanlar qarşısında  həqiqətəbənzər  şəkildə  yalan 
danışmaq mümkündürsə,
Onda sən əks olanı da ehtiraal etməlisən ki,
Nə  qədər,  həqiqi  olan,  insanlarm  gözünə  qeyri-həqiqi 
kimi görünür.73
Digər  top  isə  eyni  qrammatik  hallardan  almır,  çünki 
belə hallarda bir şey eyni şəkildə, ya ola bilər,  ya da ola bil- 
məz, məsələn, belə bir mülahizə:  “heç də bütün ədalətli olan- 
lar yaxşı deyil, əks halda ədalətlə edilən hər şey yaxşı olardı, 
belə ki, ədalətli şəkildə ölmək bir az da olsa,  arzuolunan de- 
yil:  daha bir top iki predmetin qarşılıqlı münasibətindən alı- 
nır, məsələn, əgər iki şəxsdən birinin gözəl və ədalətli hərəkət 
etdiyi  faktdırsa,  onda  digər  şəxsin  bu  hərəkətin  təsirini  öz 
üzərində hiss  etməsi  də  faktdır,  əgər  bir  şəxsin  nəyi  isə  əmr 
etməsi faktdırsa,  onda digər  şəxsin də əmri  yerinə yetirməsi 
faktdır,  məsələn,  iltizamçı  (vergiyığan)  Diomedont  vergilər 
haqqında deyirdi:  “əgər  siz satmağa utanmırsmızsa -  biz də
142
almağa  utanmırıq” .  Əgər  nəyi  isə  sınaqdan  keçirmış  biri 
üçün  bunun  gözəl  və ədalətli  keçməsi  faktdırsa,  onda  bu  işi 
həyata  keçirən  üçün  də  buııun  gözəl  və  ədalətli  olması  fak- 
tdır.  Amma, burada düzgün olmayan bir nəticə də ola bilər, 
çünki,  birisi  ədalətli  olaraq  пэуэ isə  məruz  qalıbsa,  onda  o, 
ədalətli  olaraq  zərər  çəkib,  amma,  ola  bilər  ki,  o,  bu  zərəri 
gərək  məhz  sənin  tərəfındən  görməyəydi.  Buna  görə  də  ay- 
rıca baxmaq lazımdır ki, zərər görmüş şəxs zərər görməyə və 
zərər  vurmuş  isə  zərər  vurmağa  layiqdirmi,  artıq  bundan 
sonra iki tərəfdən hansma isə uyğun olan faktlardan istifadə 
etmək lazımdır,  çünki  belə hallarda bəzən ziddiyyətlər yara- 
nır, məsələn, Teodiktin “ Alkmeon” əsərində:
Məgər  sənin  anana  qarşı  nifrət  hiss etməmiş  fani  var-
m ı?
Alkmeon cavab verir:
Amma  burada  müxtəlif nöqteyi-nəzərdən  baxmaq  la- 
zımdır.
Alkmeon Alfasibeyannı sualına belə cavab verir:
Onlar  onu ölümə  məhkum etdilər,  amma,  onu  mənim 
öldürməyim haqqında qərar çıxarmadılar.
Demosfenin və Nikanorun75 qatilbrinin məhkəməsi də 
beb  qəbildən  olan  faktlardır:  hakimlər  qatillərin  onu 
öldürməkdə  ədalətli  olduqları  haqqında  qərar  çıxardılar, 
onda  beb  göründü  ki,  onun  ölümü  ədalətli  olub.  Eyni  şeyi 
Fiva76 şəhərində öldürülmüş  adam haqqında da demək olar, 
ölümdə  müqəssir  bilinən  şəxs  təklif edir  ki,  onun  ölməsiııin 
ədabtə uyğunluğu mühakimə olunsun,  axı песэ ola bibr ki, 
ölməsi ədabtli olan şəxsi öldürmok ədabtsiz olsun.
Daha bir top böyük və kiçik anlayışmdan yaranır, mə- 
səbn:  “əgər  hətta  tanrılar  hər  şeyi  bilmirsə,  onda  çox  çətin 
ki, insanlar da hər şeyi bilsinbr”.  Bu о deməkdir ki, əgər in- 
sanda böyük dərəcədə olmalı olan пэ isə yoxdursa,  onda ay- 
dındır  ki,  həmin  şey  onun  az  dərəcədə  olmalı  olduğu  insaıı- 
da  da  olmaz.  “ö z   atasını  döyən,  yaxınlarını  da  döyər”  пэ- 
ticəsi isə ondan  irəli gəlir ki,  əgər az varsa,  onda çox da var,
143

---

belə ki,  ataları  yaxm  adamlardan daha az döyürlər.  Belə də 
sübut eləmək  olar, ya  da  başqa cür:  əgər insanda  böyük  də- 
rəcədə  sahib  olduğu  пэ  isə  yoxdursa,  ya  da  kiçik  dərəcədə 
sahib olduğu пэ isə varsa, həm bunu, həm də onu göstərmək 
lazıradır;  nəyin  isə  olduğunu,  ya  da  nəyin  isə  olmadığını 
sübut etmək lazım gəlir. Bu top о halda qiivvəyə malikdir ki, 
о zaman müəyyən  bir şey hər iki tərəfdə пэ böyük  dərəcədə, 
nə də kiçik dərəcədə olmasm, buna görə də deyiblər:
Sənin  də atan  təəssüfə layiqdir, çünki  o, uşaqlarmı iti-
rib
Bəs  öz  şərəfli  xələfini  itirmiş  Oyney  də  təəssüfə  layiq 
deyilmi.77
Elə məhz buna görə deyirlər ki, əgər Tesey ədalətsizlik 
etməyibsə,  onda  Aleksandr da  onu etməyib,  əgər Tindarid- 
lər78  ədalətsiz  hərəkət  etməyibsə,  onda  Aleksandr  da  belə 
etməyib,  əgər  Hektor  Patrokla  qarşı  ədalətsizlik  etməyibsə, 
onda Aleksandr da Axillə qarşı belə etməyib. Əgər hər hansı 
bir  iş üzrə  mütəxəssislər  əhəmiyyətsiz  deyildirlərsə,  onda  fi- 
losoflar da  əhəmiyyətsiz deyildirlər.  Əgər  sərkərdələr  onları 
tez-tez ölümə məhkum etdiklərinə görə nifrətə layiq deyildir- 
tarsə,  onda  sofıstlər  də  buna  layiq  deyildirlər.  Əgər  ayrıca 
bir  adam  sizin  şöhrətinizin  qeydinə qalırsa,  onda  siz də  yu- 
nanların qeydinə qalmalısımz.
Digər  top  isə  həmin  dövrün  məlumatlarından  alınır, 
məsələn, tfıkrat Harmodiyə79 qarşı çıxışında deyirdi:
“Əgər  mən  işi  görməzdən  əvvəl  sizdən  heykəli  istəsəy- 
dim siz onu шэпэ verərdiniz? Mən işi görəndən sonra da siz 
onu  тэп э  verməyəcəksiniz?  Nəyi  isə  nəzərdə  tutanda  vəd 
verraəyin  və  istədiyinizi  əldə  edəndən  sonra  vədimizi  zorla 
geri  götürməyin”.  Fivaliların  Filippi  Attikaya  buraxmamalı 
olduqları  haqqında  da  eyni  şeyi  demək  olar,  çünki,  Filipp 
fokeyalılara  qarşı  onlara  yardım  etməzdən  əwəl  bunu  on- 
lardan xahiş etsəydi,  onlar bunu vəd edərdilər.80 Əgər Filip-
144
pi onların müqavimət göstərmək ehtimalını nəzərdən qaçıra- 
raq,  onlara  bel  bağladığına  görə  buraxmasaydılar,  bunun 
heç bir mənası olmazdı.
D aha  bir  top  isə  о  vaxt  alınır  ki,  bizə  qarşı  deyilmişi 
biz yenidən  onu deyənə qaytarmış olaq.  Bu üsulun çox şeyə 
malik olması “Tevkr”81 tragediyasmdan görünür.
Ifikrat  bu  üsuldan  Aristofonta82  qarşı  istifadə  edərək 
ondan  soruşur  ki,  o,  donanmanı pula sata bilərdimi.  Onun 
mənfi  cavabmdan  sonra  isə  deyir:  “Sən  Aristofont  satmaz- 
dın,  amma  mən  Ifikrat  isə  satardıra”.  Amma,  bu  üsul  üçün 
zəruri  şərait  lazımdır ki,  bizə  baxanda  rəqib daha  çox  əda- 
lətsizlik  etməyə  qabil  adam kimi  görünsün,  əks  halda  fraza 
gülməli görünə bilər,  məsələn,  Arisfıdin83  tərəfmdən  edilmiş 
ittihama birisi tfıkratın dediyi ilə cavab versəydi,  bu gülməli 
olardı;  bu usul ancaq onda yararlıdır ki,  о zaman artıq itti- 
hamçıya  qarşı  inamsızlıq  yaransm.  Ümumiyyətlə,  ittihamçı 
ittiham olunandan  yaxşı  olmağı  arzulayır,  ittihamçım məhz 
bu tərəfdən ifşa etmək lazımdır.  Ümumiyyətlə, özün etdiyin, 
ya da  edə biləcəyin  şeyə görə başqalarım məzəmmət etmək, 
ya da başqalarmı özün etmədiyin və həm də edə bilməyəcəy- 
in isə sövq etmək cəfəngiyyatdır.
Daha bir top isə anlayışlarm tərəfmdən alımr, məsələn, 
Sokratm  “demonion”84  anlayışı  nədir?  Bu  tanrıdır,  ya  tan- 
rınm  yaratdığıdır?  Amma,  burası  da  var  ki,  demonionun 
tanrınm yaratdığı  varlıq  olduğuna  inanan  mütləq canhların 
varlığına  da  inanmış  olur.  tfikrat85  da  belə  düşünür,  onun 
fikrincə,  insanların  эп  yaxşısı  həm  də  ən  alicənab  olanıdır, 
çünki,  Harmodi və Aristohiton alicənab bir şey edənə qədər 
onlarda alicənab bir şey yox idi. İfıkrat rəqibindənsə özünün 
Harmodi  və  Aristohitona  daha  çox  oxşar  olduğunu  sübut 
etmək üçün əlavə edir:  “Mənim işlərim Harmodi və  Aristo- 
hitonun işlərinə səninkilərdən daha çox oxşayır”. Aleksand- 
rda”  da  belə  deyilir:  “hamı  razılaşar  ki,  öz  nəfslərinə  sahi- 
bolmayan  adamlar  bir  adamın  bədəni  ilə  qane  olmurlar”. 
Sokratın Arxelayin87 yanına getmək istəməməsinin səbəbi də
145

---