Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008
Yüklə 12,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
rı sübut kimi gətirirlər; etiraz isə entimema deyil, amma bi zim “Topikdə” izah etdiyimiz kimi, etiraz hər hansi bir rəyin ifadə olunmasıdır. Buradan aydındır ki, rəqib sillogizm qaydalarına uyğun olaraq nəticə çıxarmayıb, ya da hər han- si bir yalan müddəam həqiqi müddəa kimi qəbul edib. Nitqin hazırlandığı zaman diqqət verilməli üç bənd var, buna görə də biz hesab edirik ki, misallar, kəlamlar, en- timemalar və ümumiyyətb düşüncə qabiliyyətinə aid olan hər şey haqqmda kifayət qədər danışdıq; indi ancaq nitqin qurulması və söylənməsi üsulunu şərh eləmək qalır. 162 Üçüncü kitab 1. Ritorik smətə aid üç asas məsələ. - Üslub (dek- lamasiya), onıın yaxşı cəhətlərini şərtlsndirən üç xüsusiyyət. - üslubun əsas əhəmiyyəti. - Poetik üslub ilə ritorik üslub arasındakı fərq. Natiq nitqinə münasibətdə müzakirə olunmalı üç bənd var: birincisi, inandırma üsulları haradan yaranacaq, ikixı- cisi, üslub (le xıs) haqqında, üçüncüsü, nitqin hissələrini necə qurmaq lazımdır. Biz artıq inandırma üsulları haqqında və həm də onların neçə mənbədən yaranması və onların məhz üç mənbədən yaranması haqqmda, bu mənbələrin necəliyi haqqmda, onlarm ııiyə ancaq bu sayda olması haqqında danışmışdıq1 (belə ki, məhkəmə hökmünü söyləyənbrin ha- mısı nəyə isə inandınlmış olurlar, ya öz təcrübələrinə görə, ya natiqləri bu cür əxlaqi xüsusiyyətlərə malik insan hesab etdiklərinə görə, ya da ona görə ki, iş sübut olunmuşdur). Biz həm də entimemaları haradan əldə etmək barəsində də danışmışdıq, onlar üçün mənbə rolunu ya xüsusi entinıa- malar, ya da toplar2 oynayır. Bununla əlaqədar olaraq üslub haqqında danışmaq lazımdır, ona görə ki, nə demək lazım olduğunu bilmək kifayət deyil, həm də bunu necə demək lazım olduğunu da bilmək lazımdır; bu nitqin lazımi təsir bağışlamasma çox yardım edir. Şeylərin təbii axarına uyğun olaraq hər şeydən qabaq nəyin öz təbiətinə görə birinci ol- ması məsələsi qoyulub, daha doğrusu, inandırıcılığın bəhrə- ləndiyi şeylər haqqında, ikincisi, şərh zamanı onların yerləş- dirilməsi üsulu haqqında, nəhayət, üçüncii yerdə isə tədqiqat predmeti olmasa da, daha çox qüvvəyə malik olan şey durur - deklamasiya məsəbsi. Fragediya və rapsodiyaya hərəkət gec daxil olub, əvvəllər şairbr öz tragediyalarını özbri dek lamasiya ediblər. Aydındır ki, bir çoxlarımn, eləcə də Qlav- kon Teoslunun3 da barəsində şərh etdikbri poetikanın şərt- bri olduğu kimi, ritorika üçün də şərtlər mövcuddur. Bura- 163 da hərəkət səsdən ibarətdir; hər bir hiss üçün səsdən песэ istifadə etmək lazım olduğunu bilmək lazımdır, məsələn, пэ zaman uca səslə, пэ zaman yavaş səsb, пэ zaman orta səslə danışmaq lazım olduğunu, intonasiyalardan песэ istifadə etmək lazım oldugunu (məsələn, kəskin, boğuq və orta) və hər bir hal üçün hansı ritmləri işbtmək lazım olduğunu bil- mək lazımdır. Burada diqqət verilməli üç bənd var: qüvvə (megethos), harmoniya və ritm4. Yarışlarda məhz bunlar, yəni bununla fərqbnən natiqbr qələbə qazanırlar. Səh- nəbrdə aktyorlarm əhəmiyyəti şairlərdən çox olduğu kimi, dövbtin zaylığı nəticəsində siyasi yarışmalarda da beb olur. Bu barədə həb sənət yaranmayıb, beb ki, üslub sahəsində müvəffəqiyyətlər daha gec əldə olunub və onu öyrənəndə bizə kobudsayağı görüniir. Ritorikanm bütün işi bu və ya digər rəyin yaranmasma yönəldiyi üçün, üslubun qayğısına, onun həqiqəti özündə qa- patmış bir şey olduğu üçün deyil, onun zəruri olduğu üçün qalmalıyıq, çünki, nitqin пэ kədər, пэ də sevinc doğurmama- sına can atmaq daha ədabtlidir: fakt silahı ib eb vuruşmaq ədalətlidir ki, sübut sahəsindən kənarda qalan hər şey lazım- sız olsun. Amma bizim bildiyimiz kimi, üslub dinləyicinin mənəvi zaylığı nəticəsində çox mühüm bir şeyə çevrilir. Hər cür təlim zamanı üslub zəruri olaraq çox da böyük olmayan əhəmiyyətə malikdir, çünki, hər hansı bir şeyin aydmlaşdırıl- ması üçün fikrin bu və ya başqa tərzdə bildirilməsində fərq mövcuddur; amma, hər halda bunun adətən düşündükbri qədər əhəmiyyəti yoxdur: bütün bunlar xarici görkəmə aid- dir və dinbyiciyə dəxli olan şeydir, çünki, heç kim bu üslub- lardan həndəsəni öyrənən zaman istifadə etmir. Madam on- lardan istifadə edirbr, onda onlar aktyor sənəti kimi təsir yaradırlar. Bəzi şəxslər bu barədə ötəri danışmaq istəyiblər, məsəbn, Frasimax5 özünün “Əzablarm oyadılması” trak- tatında. Aktyorun məharəti təbiətdən vergidir və texnika- dan az asılıdır; üsluba gəldikdə isə o, texnika nəticəsində əl- də olunur. Buna görə də dəfnə çələngləri sözə sahib ola bi- 164 b nbrə çatır, eynib belə, dramatik sənət sahəsində də çələng deklamatorların payına düşür. Yazılı nitqin gücü fikirlə- rindən çox üslublubundadur. Təbii olaraq şairbr bu sahədə irəli gedibbr; söz özlüyündə təqliddir, bizim orqanlarımxz- dan ən çox təqlidə qabil olan da səsdir, məhz buna görə də rapsodiya, dramatik və başqa sənətbr yaranmışdır. Amma, adi predmetbr haqqmda bəhs etdikbri halda, şairbrin öz üslubları ib şöhrət qazandıqları üçün, onda göründüyü kimi, ən əvvəl poetik üslub yaranmışdır (məsəbn, Qorqidə6 oldu- ğu kimi). tndi də bir çox sayadsız adamlar beb hesab edirbr ki, məhz bebbri ən zərif danışanlardır. Əslində bu beb dey il, natiq nitqində və poeziyada olan üslub tamamilə fərqlidir, bunu faktlar da sübut edir; hətta tragediya müəllifləri belə artıq əvvəl işbtdikbri ifadəbrdən istifadə etmirbr, onlar başqa vəznbrə nisbətən yambın danışıq dilinə daha yaxın olmasım nəzərə alaraq, tetrametrdən yamb vəzninə keçdibr, danışıq dilinə uyğun olmayan ifadəbri eynib belə кэпага atdılar, halbuki, əvvəlbr öz əsərbrini onlarla bəzəyirdilər və heksam etrbrb yazan şairlər indi də onlardan istifadə edir b r.7 Buna görə də, artıq bu ifadəbrdən özbrinin də istifadə etmədiyi insanları təqlid etmək gülüncdür. Buradan aydın olur ki, biz üslub barəsində demək mümkün olan hər şeyi müfəssəl şəkildə araşdırmalıyıq, la- kin, ancaq bəhs etdiyimiz sənətə aid olan şeybr haqqmda danışmalıyıq. Qalan şeybr barəsində isə biz poetik sənət haqqmda olan əsərimizdə damşmışıq. Üslubun yaxşı cəhəti - onun aydmlığıdır. 2. Üslubun aydırt olmasına котэк edən ifadəhr. Nəzm və nəsr ilə söylənən nitqhr üçün yararlı olan nədir? - Prozaik nitqhr üçün hansı ifadələri işht- mək lazımdır? Sinonim və omonimlərin istifadəsi. - Epitet və metaforaların istifadəsi. - Metaforaları haradan əldə etıtıək lazımdır? - Epitetbri necə ya- ratmaq lazımdır? 165 Yüklə 12,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|