Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
28
mehriban qonşuluğa dəvət edirdi. Bu, Qarsın əhalisinin erməni barbarları tərəfindən qırılması təhlükəsini diktə etdiyi ümidsizlik aktı idi. Həmin teleqramda Milli Şuranın sədri doktor Aslan bəy Hacıyev yazırdı: “Biz də yorulmuşuq, qayda- qanun və dinc əmək üçün darıxmışıq...” 1919-cu il mayın ortalarında Qars vilayəti erməni daşnakları tərəfindən işğal edildikdən sonra Milli Şuranın fəaliyyətinə son qoyuldu. Qars Respublikasının müvəqqəti höküməti 1918-ci ilin dekabrında yaradıldı və iki dəfə dəyişikliyə uğradı : S. F. Ağabəyovun başçılıq etdiyi birinci kabinet bilavasitə Milli Komitənin iclasında təşkil olunmuşdu, İ. Cahangirovun başçılıq etdiyi ikinci kabinet (Nazirlər Şurası) 1919-cu il martın 27-də parlament iclasında təsdiq edilmişdi. Beləliklə, hakimiyyətin legitimliyinə nəinki əməl olunurdu, həm də Avropa ölkələrinin təcrübəsindən faydalanaraq beynəlxalq normalara yaxınlaşırdı. Müvəqqəti hökümət burjuaziya və kəndli nümayəndələrindən təşkil edilmişdi, burada çar ordusunun keçmiş zabitləri görkəmli rol oynayırdılar. Bizə elə gəlir ki, hökümətin tərkibinin bu cür olması məkrli və qəddar işğalçıdan – daşnak Ermənistanından respublikanı müdafiə etmək zərurətindən irəli gəlirdi. Hökümətdə əsas vəzifələri – sədr, daxili işlər və hərbi nazirliklər, həmçinin orduda əsas vəzifələri demokratik sistemin qurulması və müstəqillik uğrunda əhalinin fəal çıxış edən təbəqələrinin nümayəndələri tutmuşdular. Cənub-Qərbi Qafqaz Demokratik Respublikasının müvəqqəti höküməti hakimiyyətdə qalsaydı respublikanın qanunvericilik, nəzarət və ali idarəetmə orqanına çevrilə bilərdi. Bu meyl açıq-aydın görünür. Belə ki, 1919-cu ilin yanvarından müvəqqəti hökümət seçkilər yolu ilə təşkil edilən yerli idarəetmə orqanlarının demokratikləşdirilməsinə başladı. Batum vilayətində məclis fəaliyyət göstərirdi. Lakin bu məclis 1919-cu il yanvarın 8-də Britaniya işğalçı hökümətinin yaratdığı Sovet tərəfindən “türk höküməti tərəfindən təşkil edilmiş və Rusiya qanunları ilə nəzərdə tutulmayan bir təsisat kimi...” 38 buraxıldı. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, müvəqqəti hökümətin birinci heyətinin tərkibi və strukturu haqqında arxivlərdə məlumat qalmamışdır. Görünür, bu dövrdə ixtisaslı kadrlar çatmadığı üçün nazirliklər yaradılmamışdı. 1919-cu il yanvarın sonlarında Atabəyov ADR hökümətinə məhz məmurlar göndərmək xahişi ilə müraciət etmişdi. Baş nazir İ. Cahangirov hərbi nazirliyin qismən də xarici işlər və daxili işlər nazirliklərinin fəaliyyətini genişləndirməyə nail olmuşdu. O biri nazirliklər ancaq kağız üzərində mövcud idilər. Hakimiyyətin və idarəetmənin dövlət orqanları qovşağının təşkilini başa çatdırmaq üçün hökümətin nə vəsaiti, nə də vaxtı vardı.
38 Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 1, v. 112. 29
Azərbaycan Respublikası parlamentinin açılışından ( 7 dekabr 1918-ci il ) bir ay sonra çağırılan Qars parlamenti – türk xalqlarının tarixində ikinci parlament, təkcə Cənub-Qərbi Qafqaz üçün yox, bütün Şərq tarixi üçün parlaq fenomen idi. Elə ilk günlərdən parlament regionun bütün əhalisi arasında nüfuz qazanmışdı. Hətta Batum vilayəti Gürcüstan Respublikasına birləşdikdən sonra da onun nümayəndələri parlamentin iclaslarında iştirak edirdilər. Parlamentarizmə - parlamentin təkcə qanunvericilik orqanı kimi yox, həm də icra hakimiyyətinə ali nəzarət orqanı kimi üstünlük təşkil etdiyi dövlət quruculuq sistemi təcrübəsinə müraciət təsadüfi deyildi. Qars Respublikasının Avropa ölkələrinin təcrübəsindən və ADR parlamentinin – bu parlament ancaq dekabr 1918 – yanvar 1919-cu il ərzində bir sıra mühüm, əsas qanunlar qəbul etmişdi – hələ çox da böyük olmayan təcrübəsindən bəhrələnmək imkanı vardı. Cənub-Qərbi Qafqaz Demokratik Respublikasında insan hüquqlarının müdafiəsi və demokratiyanın inkişafı sahəsindəki nəzərə çarpacaq nailiyyətləri göstərməklə, bir sıra tarixi şəraiti də yaddan çıxarmamalıyıq. İngilislərin ağalıq etmələri demokratik sistemə öz təsirini göstərirdi. Fransa tarixçisi və yazıçısı Fransua Fürenin qeyd etdiyi kimi “XIX – XX əsrin Avropa hüdudlarından kənarda demokratik proseslərdəki ziddiyətlərin səbəbini tarixdə axtarmaq lazımdır, belə ki, insan hüquqları konsepsiyasını bu ölkələrə müstəmləkəçilər gətirmiş və silah gücünə qəbul etdirmişdilər” 39 . Əlbəttə, Qars Respublikasında demokratik sistem zor gücünə qəbul etdirilməmiş, müsəlman əhalisinin mübarizə və səylərinin nəticəsi kimi meydana gəlmişdi. Lakin Avropa ölkələrinin Azərbaycan, Qars və Gürcüstan müstəqil respublikalarındakı seçilmiş siyasi sistemə olan rəğbətlərinə baxmayaraq mövqeyi, onların Qafqazdakı ziddiyətli siyasətləri eyni zamanda sabitliyi pozur, millətçi ekspansiya qarşısında bu demokratiyanı müdafiəsiz qoyurdu. Son nəticədə də bu regionlar öz müstəqilliklərini itirdilər və demokratiya süquta uğradı. 1919-cu ilin sonunda – 1920-ci ilin əvvəllərində daşnakların Qars vilayətinin əhalisinə qarşı genosid siyasəti yeritdiyinin çoxlu tarixi şəhadəti vardır. 1920-ci ilin yanvarında Cənub-Qərbi Qafqaz müsəlmanlarının Tiflisdə keçirilən iclası Qarsdan gələn Qasımovun məruzəsini dinlədikdən sonra Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinə bu məzmunda teleqram göndərdi: “...biz hesab edirik ki, sonrakı hadisələr bir daha sübut etdi: özünün məkrli və dəhşətli niyyətlərini həyata keçirmək üçün erməni höküməti heç nə qarşısında dayanmayacaq bə süni razılıq 40 hökümətimizin nəzərini öz çirkli əməllərindən yayındırmaqdır. Daşnak quldur dəstələrinin daxil olduqları hər yerdə qan və tüstü,
39 Ф. Фюре. Судьба идей. Курьер Юнеско, 1959, июль – август, с. 56. 40 Azərbaycan Respublikası ilə daşnak Ermənistanı arasındakı razılıq nəzərdə tutulur. Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|