Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
76
Oktyabrın sonunda Cəmillinski Azərbaycan hökümətinə məlumat verirdi ki, Naxçıvanla sərhədə əvvəlki kimi erməni qoşunları cəmləşir. Ordubad yaxınlığındakı Oxçu, Şabadin və Kiq rayonlarında, həmçinin Zəngibasarda ermənilər azərbaycanlılara silahı təhvil vermək haqqında ültimatum veriblər. Daşnaklar Vedibasar rayonunu da rahat buraxmırdılar, bura Qarsdan gətirilən ağır toplarla atəşə tutulurdu. Naxçıvanın ağır vəziyyətini nəzərə alan Azərbaycan höküməti vəd etmişdi ki, 6 min əsgəri silahlandırmaqda Cəmillinskiyə kömək göstərəcəkdir. Vəziyyətin kəskinliyini nəzərə alan amerikalılar bir qrup zabiti polkovnik Han Pirin başçılığı ilə Naxçıvana göndərmək qərarına gəldilər. Lakin onların Naxçıvana gəlişi əks reaksiyaya səbəb oldu, çünki əhali Britaniya nümayəndələri kimi, onların da simasında daşnak işğalçılarının tərəfdarlarını görürdü. Qubernatorluğun binası qarşısına toplanan naxçıvanlılar Naxçıvana gələn zabitlərin dərhal geri qayıtmalarını tələb etdilər. Amerikalı general-qubernator özündən əvvəlki qubernatorlar kimi şəhəri tərk etdi və şəhərdən üç kilometr aralıda, kazarmada yerləşdi. Kifayət qədər hərbi qüvvənin olmaması üzündən onun hakimiyyəti Naxçıvan şəhəri ilə məhdudlaşırdı. Əhalinin rəğbət və hörmət bəslədiyi S. Cəmillinskidə burada idi. Qəzalara Milli Şura silahlı dəstələrinin komandirləri – Kəlbəli xan, Kəblə Muxtar Nehrəmli və s. rəhbərlik edirdilər. Noyabrın sonunda amerikalılar general-qubernatorun hakimiyyətini gücləndirmək cəhdi göstərdilər. V. Haskelin şəxsi nümayəndəsi polkovnik Rey yenidən şəhərə gəldi, o, S. Cəmillinski və Milli Şura ilə olan ziddiyyətləri aradan qaldırmalı idi. Aparılan danışıqlar zamanı Naxçıvan rəhbərləri Reyi razı saldılar ki, E. Delinin Naxçıvanda statusu yerli hökümət yanında ABŞ müşaviri kimi müəyyən edilsin. Beləliklə, Deli və Reyin missiyası süquta uğradı, amerikalıların Naxçıvanda möhkəmlənmək cəhdi baş tutmadı. Elə bu zaman ermənilərin Naxçıvanda möhkəmlənmək cəhdi davam edirdi. 1919-cu ilin noyabrında erməni işğalının yeni mərhələsi başlandı, Naxçıvanla Ermənistan sərhəddində yeni müharibə qızışmağa başladı. 1919-cu il noyabrın 18-də Panıs və Kürdikən erməni kəndlərinin sakinləri Oxçu müsəlmanlarına məxsus mal-qara sürüsünü apardılar. Mehri və Qafan rayonlarının hərbi hissələrinin komandiri Boronyans sakinlərin şikayətinə onları aldadan bir məktubla cavab verdi. Sadəlövh sakinlər məkrli Boronyansa inanaraq noyabrın 19-da “danışmaq və mehriban qonşuluq münasibətləri yaratmaq üçün” öz nümayəndələrini erməni kəndi Panısa göndərdilər. Bu nümayəndələr arasında Molla İdris, Əziz Bəy, Rüstəm bəy, Şeyx Əli, Cəmil bəy, Mövlamverdi var idi. Təbiidir ki, müsəlmanların bu nümayəndələri qurulmuş tələyə düşdülər. Ermənilər onları həbs etdilər və kəndə iki məktub göndərdilər, biri cımiyyətin, digəri – Mustafa Cəfərovun adına, məktubda təslim olmaq, onların hökümətini tanımaq və silahı təhvil vermək təklif olunurdu. Bundan başqa ermənilər məktubda bildirirdilər ki, əgər müsəlmanlar könüllü təslim olsalar onların həyatının və əmlakının 77
təhlükəsizliyi təmin ediləcəkdir. Aydındır ki, bu, təmiz yalan idi, lakin müsəlman kəndlərinin əhalisi, beş-altı adam istisna olmaqla, həm özlərini, həm də həbs edilən nümayəndələri xilas etmək üçün təslim olmaq qərarına gəldilər. Noyabrın 19-da, yəni elə həmin gün xalqın bu qərarından sonra gündüz saat 12 üçün erməni komissarı Amazasp 40 süvari ilə kəndə gəldi, onların ardınca erməni hərbi hissələri kəndin ətrafında mövqe tutdular. Bədbəxt kəndlilər komissarı duz-çörəklə qarşıladılar, nahara qonaq etdilər, yemək vaxtı Amazasp çörəyə and içdi ki, əgər müsəlmanlar yığılıb Ermənistan hökümətinə sədaqətlə xidmət edəcəklərinə and içsələr ermənilərin onlara qarşı münasibəti “lap yaxşı olacaqdır”. Nahardan sonra kəndin bütün kişi əhalisi karvansaranın həyətinə yığıldı ki, məscidə gedib ermənilərə and içsin... Lakin elə bu zaman silahsız sakinləri vəhşicəsinə qırmağa başladılar. Atəş açıldıqdan sonra sağ qalan yaralıları süngü ilə öldürdülər. Sonra qadın və uşaqları bir yerə yığan erməni vəhşiləri onları zorlamağa, işgəncə verməyə, öldürməyə başladılar. Səməd bəy Cəmillinski özünün 5 dekabr 1919-ci il tarixli raportunda bu vəhşiliklər haqqında yazırdı: “Cəsarətlə demək olar ki, belə bir hadisə heç vəhşi xalqların tarixində də olmamışdır. Müdafiəsiz qadınların, hətta balaca qızların başına nələr gətirilmişdi...” 184
. Bu kənddən yalnız 3 nəfər salamat qalmışdı. Onlardan ikisi əvvəlcədən kənddən çıxmışdı, birini isə ermənilər buraxıb demişdilər: “Müsəlman kəndlərinə get və de ki, erməni hökümətini tanımayanları bu aqibət gözləyir”. Kəndin bütün sakinləri – qocalar və uşaqlar – min beş yüz adam məhv edilmişdi. Bu vaxt belə vəhşi və qəddar əməliyyatlar başqa kəndlərdə də keçirilirdi. Şabadin kəndindən ancaq 8 kişi və 7 qadın xilas ola bilmişdi. Atqız kəndinin sakinləri qaçmaqla canlarını qurtardılar, lakin Ordubad və Kığıdərəsi yolunda 167 adam, əsasən qadınlar və uşaqlar donmuşdu. Dörd kəndin (Şabadin, Pirdovdan, Atqız və Oxçu) dörd min sakinindən yalnız 261-i sağ qalmışdı. Cəmillinski xəbər verirdi ki, “hazırda onlar Ordubadda çox böhranlı və acınacaqlı bir vəziyyətdədirlər”. Xəlil bəyin və Kəlbəli xanın başçılıq etdikləri silahlı dəstələrin hücumları müvəffəqiyyət qazanmadı, o günlərdə Bazarçay yaxınlığındakı əməliyyat da iflasa uğradı, 1919-cu il noyabrın 25 – 26-da Məzrə kəndi yaxınlığındakı hərbi əməliyyat da uğurlu olmadı. Noyabrın 30-da Cəmillinski Ordubad qəza rəisindən telefonoqram aldı ki, ermənilər dörd müsəlman kəndini yerlə-yeksan edəndən sonra yolları üstündəki Dırnıs kəndini məhv etmək, Yuxarı və Aşağı Akulis, Danaqırt və Cananab kəndlərini erməni kəndləri ilə birləşdirmək, sonra isə Ordubad və Culfanı hədələmək qərarına gəliblər.
184 Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 894, siy. 10, iş 78, v. 11 Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|