60
Ġnternasionalın Bakıda "ġərq xalqlarının qurultayını" keçirməsini prinsip etibarilə
bəyəndi və qərara aldı ki, bu məsələ barədə N.N.Nərimanovun və Ġ.V.Stalinin
rəyləri soruĢulsun
109
. Müsbət cavab alan Siyasi Büro Bakıda qurultayın çağırılması
haqqında məsələni iyunun 29-da mü zakirə etdi və qurultayın təĢkili üzrə büro
yaratdı
110
. Kominternin icraiyyə komitəsi II konqresdən sonra "Ġran, Ermənistan və
Türkiyənin əsarətdə qalan xalq kütlələrinə" məktubla müraciət etdi'".
Kominternin icraiyyə komitəsi ġərqin fəhlə və kəndlilərinə müraciətində
bildirirdi ki, o, Bakıda qurultayı ümumi düĢmənlə-imperializmlə mübarizədə ġərq
zəhmətkeĢləri və Avropa proletariatının səylərinin birləĢdirilməsi məsələlərin i
birlikdə müzakirə etmək üçün çağırır.
ġərq ölkələrinin kommunist, demokratik və mütərəqqi təĢkilatları III
Ġnternasionalın icraiyyə komitəsinin müraciətinə cavab olaraq, Bakıda ġərq xalqları
qurultayının çağırılması uğrunda təĢviqata baĢladılar
112
. 1920-ci ilin avqustundan
etibarən Azərbaycanda bütün əməkçi əhalinin iĢtirakı ilə ġərq xalqlarının birinci
qurultayına seçkilər baĢlanmıĢdı
113
.
Partiya iĢini gücləndirmək, ə mə k haqqının bir hissəsini Avropa və ġərq
ölkələrində tətil edən proletariata yardım üçün köçürmək və müsəlman fəhlələri
partiya sıralarına cəlb etmək məqsədilə Bakıda qurultay çağırılması münasibətilə
"ġərq Ġnternasionalı" təĢkil etmək qərara alındı.
Azərbaycanın partiya, sovet və ictimai təĢkilatları ġərq xalqlarının birinci
qurultayının çağırılması, nümayəndələrin iĢinin təĢkili ilə bağlı böyük hazırlıq
görmüĢdülər. 1920-ci il avqustun 30-da Dövlət opera teatrının binasında qurultay
nümayəndələri üçün konsert-mitinq oldu, ertəsi gün isə Bakı fəhlə, qızıl əsgər və
matros deputatları sovetinin və Azərbaycan həmkarlar ittifaqlarının qurultay
nümayəndələrinin iĢtirakı ilə təntənəli iclası keçirildi. Həmin iclasda
N.N.Nərimanov, habelə Bela Kun (Macarıstan), Tomas Kvelç (Ġngiltərə), Con
Rid (A Bġ), Q. Zinovyev, K. Radek və b. ġərq xalqlarına təbriklə müraciət
etdilər
114
.
V.Ġ.Leninin dediyi kimi, "ġərq xalqlarının Bakı qurultayı" 1920-ci il
sentyabrın 1-7-də keçirildi. Bakıya, qurultaya 1891 nümayəndə - Qafqaz, Orta
Asiya, Əfqanıstan, Misir, Hindistan, Çin, Koreya, Suriya, Türkiyə, Yaponiya və
digər ölkələrdən 37 millətin nümayəndəsi gəlmiĢdi
115
. Qurultayda bir sıra Avropa
ölkələrinin və Amerika kommunist partiyalarının nümayəndələri - Bela Kun, Tomas
Kvelç, Con Rid və baĢqaları da iĢtirak edird ilər. Nü mayəndələrin 55 nəfəri qadın
idi.
ġərq xalqlarının birinci qurultayı aĢağıdakı məsələləri müzakirə etdi:
beynəlxalq vəziyyət və ġərqin zəhmətkeĢ kütlələrinin vəzifələri, milli məsələ,
müstəmləkə məsələsi, aqrar məsələ, ġərq ölkə lərində sovet quruculuğu haqqında
və s.
61
Qurultayı Ko minternin icraiyyə ko mitəsi adından N.N.Nərimanov açdı.
18 nəfərdən ibarət Rəyasət Heyətinə partiyanın və bitərəf fraksiyaların
nümayəndələri seçildi, habelə katiblik təĢkil olundu. ġərq qadınlarının azadlıq
uğrunda mübarizə ilə həmrəylik timsalı kimi daha üç qadın, o cümlədən
Azərbaycandan X.ġ.ġabanova da Rəyasət Heyətinə seçildi. Ġngiltərə, Fransa, ABġ,
Bolqarıstan, Avstriya, Macarıstan və b. ölkələrin nümayəndələri Rəyasət Heyətinin
üzvü idilər.
Qurultayda aqrar məsələyə, milli məsələyə və müstəmləkə məsələsinə,
sovet quruculuğu məsələsinə və təĢkilat məsələsinə dair bölmələ r təĢkil ed ild i.
Azərbaycanın nümayəndəsi D.X.Bünyadzadə qurultayda beynəlxalq
vəziyyət və ġərqin zəhmətkeĢ kütlələrin in vəzifələri haqqında çıxıĢ etdi. O,
Azərbaycanı "ġərqdə sovet siyasətinin astanası" adlandırdı
116
. Müzakirələrdə
Dağıstan, Türkiyə, Ġran, Türküstan, Ġngiltərə, Fransa, Hindistan nümayəndələri və
baĢqaları da çıxıĢ etdilər. Amerika, Yaponiya, Ġspaniya, Hollandiya və Avstriya
nümayəndələri öz nitqlərini dərc olunmaq üçün yazılı Ģəkildə təqdim etdilər. Con
Rid (ABġ) yazılı Ģəkildə təqdim olunmuĢ məruzəsində ġərq xalqlarına, xüsusən
Amerika imperializminin hakimiyyətini hələ öz üzərində hiss etməyənlərə
müraciətlə xəbərdarlıq edirdi ki, qoy düĢünməsinlər ki, "Azad Amerika" ingilis,
yaxud fransız imperialistlərindən yaxĢıdır"
7
.
Qurultay nümayəndələri Len inin milli məsələyə və müstəmləkə
məsələsinə dair Kominternin II konqresində təsdiq olunmuĢ tezislərini müzakirə
etdilər. Tezislərdə "millətləri zülmkar və məzlum millətlərə bölmək, onları
fərqləndirmək", müstəmləkə ölkələrindəki milli azadlıq hərəkatlarını dəstəkləmək
ideyası
118
əsas yer tuturdu. Qurultay tezislərlə həmrəy olduğunu bildirdi, la kin
onlara dair xüsusi qətnamə qəbul etməd i.
Milli məsələ və müstəmləkə məsələsi barədə məruzə edən M. Pavloviç
demiĢdi: " III Ġnternasional məzlu m xalq ların inqilabi hərəkatı ilə sözdə deyil,
iĢdə həmrəy olur və bütün ölkələrin, xüsusən əsarətdə olanların kommunist
partiyalarının qarĢısında vəzifə qoyur - milli-inqilabi hərəkata ən fəal yardım
göstərsinlər"
119
.
Bela Kun ġərqdə sovet quruculuğu haqqında məruzə etdi və Sərqdə sovet
hakimiyyəti uğrunda mübarizəni dəstəklədi
120
.
Aqrar məsələyə dair məru zədə deyilirdi ki, "torpaq alınıb, heç bir
ödəncsiz, keçmiĢ sahiblərinə heç bir haqq verilmədən, zəhmətkeĢ kəndlilərə
paylanmalıd ır"
121
.
ġərq xalqlarının birinci qurultayı Kominternin II konqresinin qərarlarına
qoĢuldu və ġərqdə sovet hakimiyyəti və aqrar məsələ haqqında tezisləri təsdiq
etdi. Quru ltay iki mü raciətnamə qəbul etdi: "ġərq xalqlarını müstəmləkəçilərə
qarĢı mübarizəyə çağırıĢ" və "ġərq xalq larının azadlıq hərəkatını dəstəkləmək"